László Krasznahorkai, Πάει και το Φραντζολάκι, μετάφραση: Μανουέλα Μπέρκι, Πόλις, Αθήνα 2025.
Στο νέο του έργο ο βραβευμένος, πλέον, και με Nobel Λογοτεχνίας, László Krasznahorkai πραγματεύεται με ιδιαίτερο χιούμορ αλλά και κρυπτικότητα τον ρόλο της τέχνης σε εποχές πολιτικής παρακμής. Με όπλο του το χιούμορ, την ασθματική γραφή, τις σπειροειδείς μακροπερίοδες παραγράφους αλλά και τον εικονοπλαστικό λόγο, θίγει ζητήματα πολιτικής, φιλοσοφίας αλλά και αισθητικής, χωρίς να ξεχνά την πιο βασική από όλες της αρχές της πεζογραφίας, την αφήγηση ιστοριών.
Σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσης, ο κεντρικός ήρωας, ο 91χρονος Γιόζι Κάντα, ένας άνθρωπος που υποφέρει από πονοκεφάλους λόγω παλαιότερου τραύματος στο κεφάλι, ισχυρίζεται ότι είναι απόγονος της βασιλικής οικογένειας των Άρπαντ της Ουγγαρίας που έλκει την καταγωγή της από τον Τζάγκις Χαν αλλά ο ίδιος, ως υπέργηρος, αποσυρμένος στην ουγγρική επαρχία και με μόνη συντροφιά του έναν σκύλο, το «Φραντζολάκι» του, επιθυμεί την ησυχία του και καμία εμπλοκή στην πολιτική σκηνή. Σε έναν ταραγμένο πολιτικά και κοινωνικά κόσμο, όμως, το να παραμείνεις ήρεμος δεν είναι εύκολα εφικτό. Παρά την εκούσια απομόνωσή του, τον εντοπίζουν φανατικοί υπέρμαχοι της «Παλινόρθωσης» του θεσμού της βασιλείας και τον εμπλέκουν σε ένα περιπετειώδες ταξίδι προς τη διεκδίκηση της εξουσίας στη σύγχρονη Ουγγαρία του Όρμπαν. Εκείνος θυμάται όσα έχει περάσει η οικογένειά του από τους μισητούς Αψβούργους και διστάζει. Πείθεται, ωστόσο, ότι προέχει η σωτηρία της «ταλαιπωρημένης και περήφανης πατρίδας» που αναζητά εναγωνίως τον Μεσσία της. Ξεπερνά τους αρχικούς δισταγμούς και εμπλέκεται στην απόπειρα επαναφοράς του θεσμού της βασιλείας. Ξεκινά, έτσι, η περιπέτεια της καταδίωξης, του εντοπισμού και της δίκης της συνωμοτικής ομάδας που εχθρεύεται το πολίτευμα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Είναι αυτό όμως το νέο έργο του L. Krasznahorkai; Ένας υπερήλικος απόγονος βασιλικής γενιάς και οι αιθεροβάμονες φιλοξενούμενοί του; Όχι βέβαια. Κλειδί της ερμηνείας του θεωρώ ότι είναι η παρουσία στην παρέα του «θείου Γιόζι» ενός νεαρού περιπλανώμενου μουσικού, του Λάζλο Κρασναχορκάι. Ο νεαρός Λάζλο, που επαγγέλλεται το πανάρχαιο επάγγελμα του αοιδού, είναι άραγε persona του συνονόματού του συγγραφέα; Και εάν ναι, τι σημαίνει η παρουσία του εντός του δικού του έργου τέχνης; Θα μπορούσε να μας βοηθήσει σε αυτό το ερώτημα ένα εμβληματικό εικαστικό έργο που δεν απασχόλησε μόνο τους μετέπειτα ζωγράφους (ο Picasso έχει δωρίσει τη σειρά 58 παραλλαγών του αυτού του έργου στο Museu Picasso στη Βαρκελώνη) αλλά και μεταδομιστές φιλοσόφους, συγκεκριμένα τον Michel Foucault αλλά και τον ψυχίατρο/ψυχαναλυτή Lacan. Στον πίνακα «Las Meninas» («Οι κυρίες των τιμών») o Velásquez εντάσσει τον εαυτό του εντός της εικαστικής σύνθεσης που αναπαριστά σκηνή της καθημερινής ζωής της ισπανικής βασιλικής οικογένειας του Φίλιππου Δ΄.
Τι το ιδιαίτερο έχει αυτός ο πίνακας και πώς μπορεί να μας «ξεκλειδώσει» ερμηνευτικά το «Φραντζολάκι» του Krasznahorkai; Σε αυτή την εξαιρετικά σύνθετη ελαιογραφία, ο καλλιτέχνης φαινομενικά απεικονίζει την οικογένεια του Φίλιππου Δ΄, φιλότεχνου βασιλιά σε εποχές πολιτικής και οικονομικής παρακμής της χώρας του αλλά και ταυτόχρονης ανόδου των Αψβούργων στην ευρωπαϊκή πολιτική αρένα. Ο πίνακας εικονίζει στο κέντρο την πεντάχρονη Μαργαρίτα, διάδοχο του θρόνου, κυρίες επί των τιμών, δύο νάνους, ένα σκυλί, τον ίδιο τον καλλιτέχνη αλλά, μέσω ενός φανταστικού κατόπτρου, εικονίζεται η αντανάκλαση του βασιλικού ζεύγους σε μια θέση όμως που, σύμφωνα με τους κανόνες οπτικής, αν το κάτοπτρο ήταν αληθινό θα βλέπαμε το βλέμμα του θεατή του έργου, δηλαδή το δικό μας. Πολλαπλά τα επίπεδα ανάγνωσης του πίνακα, πολλαπλές και οι αναλογίες με την ιλαροτραγωδία που μας αφηγείται με τρόπο σατιρικό ο Κρασναχορκάι. Στο κέντρο της αφήγησης, στη θέση της μικρής ινφάντα Μαργαρίτας, ο υπέργηρος διάδοχος Γιόζι. Γύρω του οι θαυμαστές του, στη θέση των κυριών των τιμών αλλά και των νάνων διασκεδαστών. Στον πίνακα κυριαρχεί η γυναικεία παρουσία, στον ανεστραμμένο κόσμο που δημιουργεί ο Krasznahorkai κυριαρχούν οι άνδρες. Υπάρχουν όμως κάποιες σταθερές, όπως η παρουσία του σκύλου και του καλλιτέχνη. Το Φραντζολάκι υπάρχει εκεί κοντά, διακριτικό και ευδιάκριτο. Ένα μαστίφ, φύλακας των προβάτων, όπως και το σκυλί του μυθιστορήματος. Ο δημιουργός βρίσκεται εντός του έργου του, μέσα στο εργαστήριό του, παρατηρεί όσα συμβαίνουν στο καλλιτεχνικό σύμπαν που δημιουργεί και τα καταγράφει. Μας κοιτάζει με αυτοπεποίθηση, από ασφαλή απόσταση και μας προσκαλεί στα μυστικά της τέχνης του. Στο βάθος του πίνακα, σε ένα «κατώφλι», ένας άνδρας ανοίγει μια κουρτίνα («αυλαία») για να μπει φυσικό φως στο εργαστήριο/ «δρώμενο», αλλά η κίνησή του δεν είναι απολύτως σαφής. Είναι αυτή της αποχώρησης από τον χώρο της «δράσης» και επιστροφής στην πραγματικότητα ή μήπως διστακτικά εισέρχεται; Τα ερωτήματα παραμένουν μετέωρα. Το μυστήριο συμπληρώνεται από την παρουσία ενός φανταστικού κατόπτρου που βρίσκεται ακριβώς απέναντι από τη θέση του νοητού θεατή. Όμως το κάτοπτρο, αν και απέναντί μας, δεν εικονίζει εμάς που παρατηρούμε τα τεκταινόμενα εντός του έργου τέχνης αλλά εικονίζει το βασιλικό ζεύγος της Ισπανίας. Με κάποιο τρόπο ο Λόγος του πίνακα μάς τοποθετεί στη θέση του βασιλικού ζεύγους. Είμαστε, λοιπόν, εν δυνάμει βασιλείς όσοι/-ες προσπαθούμε να αποκρυπτογραφήσουμε το έργο; Ίσως, όσο «βασιλέας» είναι και ο θείος Γιόζι…
Ο Michel Foucault στο έργο The Order of Things (1970) επικεντρώνεται στο συγκεκριμένο έργο για να αναδείξει την αυτοαναφορικότητα των καλλιτεχνών. Κυρίως, όμως, χρησιμοποιεί το «Las Meninas» για να δείξει ότι δεν υπάρχει ένα τελικό νόημα, ότι το έργο τέχνης δεν αντανακλά πιστά την πραγματικότητα, αλλά το νόημα ορίζεται από το βλέμμα του καλλιτέχνη που με παιγνιώδη τρόπο συναντά το βλέμμα του κοινού του. Ο πίνακας δρα ως Λόγος. Ενώ όλα είναι «ορατά», λαμβάνει χώρα μια σειρά υποκαταστάσεων αλλά και εκτοπισμών. Ποιος είναι το «κέντρο» του πίνακα; Όλα εξαρτώνται από τη θέση από την οποία κοιτάμε. Βέβαια, αυτά μας τα έχει πει και η επιστήμη της Φυσικής. Ο παρατηρητής επηρεάζει το πείραμα με διάφορους τρόπους: είτε διαμέσου των προσδοκιών του που επηρεάζουν τον τρόπο διεξαγωγής και της ερμηνείας, είτε –στην κβαντική φυσική– όπου η πράξη της παρατήρησης ενός σωματιδίου το επηρεάζει άμεσα. Άκρως γοητευτικό και παιγνιώδες είναι το στοιχείο ότι την ανάδειξη του ρόλου του παρατηρητή για την έκβαση ενός πειράματος την έκανε ένας άλλος Foucault, o Jean Bernard Léon Foucault, με δημόσιο πείραμά του το 1851 στο Παρίσι, ένα πείραμα που ενέπνευσε το μυθιστόρημα Το εκκρεμές του Φουκώ του U. Eco.
Ο Krasznahorkai δημιουργεί ένα καλλιτεχνικό έργο που η ματιά τού συγγραφέα συναντιέται με εκείνη των αποδεκτών του, και από κοινού κατασκευάζεται, μέσω των λέξεων, το νόημα. Πιο συγκεκριμένα, ο συγγραφέας τοποθετεί εαυτόν εντός του κειμένου, συνομιλεί με τον ήρωά του και μέσω αυτού με εμάς. Οι σκηνές διαρκώς εναλλάσσονται. Ο υπερήλικας ήρωας κινείται με ασύλληπτες ταχύτητες μεταξύ των εναλλασσόμενων σκηνών σε βαθμό που εύλογα διερωτάται ο αναγνώστης κατά πόσο όλα αυτά πράγματι συμβαίνουν ή είναι αποκυήματα της φαντασίας του έγκλειστου στη μοίρα του ήρωα ή των επιπτώσεων του παλαιότερου τραύματός του στο κεφάλι. Η απάντηση δεν έχει σημασία. Πολλαπλοί, άλλωστε, οι εγκλεισμοί του ήρωα στη λογοτεχνική ετεροτοπία που του επιφυλάσσει ο συγγραφέας. Θα τα καταφέρει να αποδράσει; Και τι θα γίνει τότε το Φραντζολάκι του; Η αφήγηση αυτής της ενδιαφέρουσας ιστορίας συνωμοσίας και καταδίωξης του θείου Γιόζι και των αρσενικών «Meninas» του είναι αυτό που συνιστά τη λογοτεχνική πραγματικότητα. Μια «πραγματικότητα» ρευστή που διαρκώς αποσυντίθεται και νοηματοδοτείται εκ νέου από εμάς, τους αποδέκτες όλων όσων μας προσφέρει συνωμοτικά, ίσως και με ένα σαρδόνιο χαμόγελο, ο συγγραφέας.
Ο Krasznahorkai, όπως και ο Velázquez, κρατά τις αποστάσεις του από όσους προσπαθούν να αποκωδικοποιήσουν το μυθιστόρημά του, κλείνει περιπαικτικά το μάτι στους αναγνώστες – άλλωστε στο motto του βιβλίου αναφέρει χαρακτηριστικά «Εγώ σας είχα προειδοποιήσει» – και τους αφήνει, ανάλογα με τον ορίζοντα των προσδοκιών τους, να επηρεάσουν την τελική ανάγνωση του έργου του. Ενδιαφέρον παρακειμενικό στοιχείο οι ευχαριστίες στο τέλος του βιβλίου, όπου ο συγγραφέας τονίζει ότι «το βιβλίο αποτελεί καρπό της φαντασίας, η οποία – ως μέρος και η ίδια της πραγματικότητας– τρέφεται κι αυτή τη φορά από την πραγματικότητα, αλλά από αυτό το σημείο και πέρα, με τούτη την πραγματικότητα που έμμεσα το έχει θρέψει, ουδεμία σχέση διατηρεί πλέον στην καλλιτεχνική μορφή που αυτή απέκτησε κατά την ανάγνωσή του. Δυστυχώς.»
Το λογοτεχνικό έργο του Krasznahorkai δεν ήταν και δεν είναι εύπεπτο. Απευθύνεται σε υποψιασμένους/-ες αναγνώστες /-τριες που θα ανασύρουν από τα πολλαπλά επιστρώματα της λογοτεχνικής αφήγησης ζητήματα πολιτικού μεσσιανισμού σε ταραγμένες εποχές πολλαπλών ιδεολογικών διαψεύσεων, ζητήματα μεταδημοκρατίας γενικότερα αλλά και ζητήματα μοναξιάς και απομόνωσης στην τρίτη ηλικία, ζητήματα ουσιαστικής φιλοζωίας και αισθητικής σε μια εποχή κυριαρχίας μονοσήμαντων αφηγήσεων. Θερμές ευχαριστίες στις εκδόσεις «Πόλις» που μας προσέφεραν τη μετάφραση του νέου του μυθιστορήματος, αμέσως μετά τη βράβευσή του με Nobel, σε παγκόσμια πρώτη εκτός ουγγρικής γλώσσας.
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα του δέκατου έκτου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
