Δεν αποτελεί έκπληξη ότι τόσο το αριστερό Documento όσο και η φιλελεύθερη Lifo ενώνουν τις δυνάμεις τους για να επιτεθούν στο έργο του Σμαραγδή. Δεν ανήκω στους ζηλωτές και θιασώτες του έργου του, το οποίο άλλωστε από την πλευρά της αλήθειας είναι εντελώς αδιάφορο. Δεν έχω δει την ταινία Καποδίστριας και επομένως δεν μπορώ να εκφέρω την παραμικρή άποψη γι’ αυτήν, μπορώ όμως να εξετάσω τους ιστορικούς ισχυρισμούς περί αναχρονισμού. Επικρίνουν τον Σμαραγδή διατεινόμενοι ότι το διαφημιστικό της ταινίας βρίθει αναχρονισμών. Φυσικά δεν μπορούν οι ίδιοι ποτέ να κατανοήσουν τις λογικές προϋποθέσεις και τις ιστορικές αφετηρίες της δικής τους κριτικής. Εν ολίγοις και με απλά ελληνικά, συνδυασμός εμπάθειας και αμάθειας όπως θα καταδείξουμε.
Ας ξεκινήσουμε από τον πρώτο αναχρονισμό ότι τάχα, σύμφωνα με το Documento, «Το Βυζάντιο δεν αποτελεί στοιχείο του Ελληνισμού προεπαναστατικά ούτε στη διάρκεια του Αγώνα και ούτε οι Διαφωτιστές το αναφέρουν». Είναι σίγουρο ότι οι άνθρωποι αυτοί ξέρουν το παραμικρό για τον Διαφωτισμό; Δεν αναφέρουν οι Διαφωτιστές το Βυζάντιο, με τα χειρότερα μάλιστα λόγια; Δεν θα σταθώ καθόλου στο ζήτημα αυτό. Το πρώτο, και κάπως πιο ενδιαφέρον σκέλος του ισχυρισμού είναι ότι το Βυζάντιο δεν αποτελεί στοιχείο του Ελληνισμού προεπαναστατικά. Ευτυχώς όμως ο Μελέτιος Πηγάς έχει κάνει την καλύτερη δυνατή σύνοψη της προεπαναστατικής κατανόησης του Βυζαντίου μέσα στην ελληνική ιστορία «Εσείς είσθε εκείνοι των οποίων οι πατέρες εφώτισαν την οικουμένην, ορθοδοξίαν της Χριστού πίστεως. Τα λείψανα είστε εσείς της βασιλείας των Ρωμαίων, εσείς τα λείψανα της ορθοδοξίας» (Βαλέτας, Χρυσοπηγή, στο Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, Τομ. Γ΄, Τουρκοκρατία 1453-1669, Οι αγώνες για την πίστη και την ελευθερία, Θεσσαλονίκη 1968, σελ 445). Η αντίληψη του Πηγά δεν είναι καθόλου μοναδική στα προεπαναστατικά χρόνια.
Η χειρότερη όμως περίπτωση προπαγάνδας εναντίον κάθε ιδέας κοινότητας και έθνους στα δύο αυτά έντυπα αφορά τον μινωικό πολιτισμό. Γράφει, λόγου χάρη, ο Γιώργος Τσαγκόζης στη Lifo: «Μόνο που ο Καποδίστριας δεν θα μπορούσε να γνωρίζει για τον Μινωικό πολιτισμό, καθώς η ύπαρξή του ανακαλύφθηκε σχεδόν εβδομήντα χρόνια μετά τον θάνατό του». Τέτοιο σφάλμα είχα να ακούσω από την εποχή που κάναμε ιστορία στο Δημοτικό και στο Γυμνάσιο, γιατί φυσικά στο Κλασικό Λύκειο Αναβρύτων θα είχαμε μηδενιστεί. Ασφαλώς και ο Έβανς ανακάλυψε την Κνωσσό 70 περίπου χρόνια μετά τον θάνατο του Καποδίστρια. Μόνο που ο μινωικός πολιτισμός ήταν ευρύτατα γνωστός μέσω κειμένων από τον 16ο αιώνα, όταν ο μέγας ποιητής και μεταφραστής της Αγγλικής Αναγέννησης George Chapman χρησιμοποιεί τον όρο «μινωική Κνωσός» στη μετάφραση των Ομηρικών ύμνων (George Chapman, The crowne of all Homers workes Batrachomyomachia or the battaile of frogs and mise. His hymn’s – and – epigrams translated according to ye. originall by George Chapman, London: Printed by Iohn Bill, his Maiesties printer, [1624?] σελ. 41).
Δεν γνώριζαν άραγε οι γράφοντες ότι ήδη κατά την περίοδο που ο Καποδίστριας ήταν ζωντανός το ζήτημα του μινωικού πολιτισμού είχε προσελκύσει το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των ιστορικών και ότι δικαιολογημένα αναφέρεται η ταινία σε αυτό το ιστοριογραφικό ζήτημα;
Ο περιφανής Γερμανός φιλόλογος και ιστορικός Karl Hoeck, ο οποίος στο περί Κρήτης πόνημά του χρησιμοποιεί τον όρο «μινωικός» όχι λιγότερες από 90 φορές και μάλιστα προβαίνει σε περιοδολόγηση του μινωικού πολιτισμού, διακρίνεται μάλιστα για μία αρκετά συγκεκριμένη και λεπτομερή γνώση του, γράφει: «Μόνο στη Μινωική εποχή συναντάμε τη λατρεία του Απόλλωνα, και μαζί με αυτήν γίνεται ορατή η ανάδειξη της ηθικής πλευράς στις κρητικές θρησκείες». (Kreta: ein Versuch zur Aufhellung der Mythologie und Geschichte, der Religion und Verfassung dieser Insel, von den ältesten Zeiten bis auf die Römer-Herrschaft Rosenbusch, Τομ. Ι, Göttingen 1823, σελ. ix). Αλλά χρονολογεί επίσης και τα ιερά της Κρήτης: «Το Ἰδαῖον ἄντρον, η θρησκευτική χρήση του οποίου χρονολογείται πριν από τη μινωική περίοδο, εμφανίζεται τόσο ζωντανά στις ιστορικές συνθήκες, ώστε η ύπαρξή του ως ιερού και τόπου λατρείας είναι αναμφισβήτητη» (ό.π., σελ 65). Εννοεί ότι η χρήση του ως ιερού και τόπου λατρείας συνεχίζεται κατά τη μινωική περίοδο.
Ανάλογα ο Γερμανός φιλόλογος Karl Otfried Müller αναφέρεται «στην περίοδο της μινωικής θαλασσοκρατίας» (Geschichten Hellenischer Stämme und Städte, τομ. I Orchomenos and die Minyer, Verlag von Josef Max in Breslau, 1820, σελ. 146) και επιπλέον τοποθετεί την μινωική Κνωσσό «στην ανατολική πλευρά της βόρειας ακτής» (Geschichten Hellenischer Stämme und Städte, Τομ.2, Die Dorier, im Verlage von Josef Max und Komp., Breslau 1824. σελ. 32). Επίσης χαρακτηρίζει τη μινωική περίοδο ως την περίοδο «που είχε κατά νου ο πατέρας της ποίησης», δηλαδή ο Όμηρος (ό.π. σελ. 140). Aναφέρει σχετικά με την τοποθεσία της Kνωσού: «Εδώ βρίσκεται η Μινωική Κνωσός, η οποία πρέπει να θεωρηθεί ως η κύρια έδρα του Δωρικού πληθυσμού, με λιμάνι της το Ηράκλειο και αποικία την Απολλωνία». Επιπροσθέτως ο όρος «μινωικός / μινωίτης» απαντά και για τον φυλετικό ή τουλάχιστον πολιτισμικό προσδιορισμό των κατοίκων της Κρήτης: «επειδή ο Μινωίτης Κρήτης πρέπει να χαίρεται για τη νίκη αυτού του θεού έναντι των άλλων» (ο.π., σελ. 234).
Αυτά είναι δύο μόνο από τα έργα που αναφέρονται στη Μινωική Κρήτη. Όχι απλώς ήταν γνωστός ο Μινωικός πολιτισμός, αλλά και η ανάλυση της ιστορίας και της θρησκείας του είχαν κάνει σημαντικότατα βήματα.
Ας μου επιτραπεί να υπογραμμίσω το ακόλουθο. Στην οικία των Μπουμπουλαίων ανακάλυψα ότι έναν χρόνο μετά τον θάνατο του Σίλερ είχαν σπεύσει να αγοράσουν μία συγκεντρωτική έκδοση των έργων του. Αυτά για την ταχύτητα με την οποία τα βιβλία κινούνταν στην Ευρώπη τον 19ο αι.
Δεν ξέρω αν θα πρέπει να αποδώσουμε τα σφάλματα αυτά σε εγκληματική άγνοια, σε προσπάθεια αρνητικού επηρεασμού της κοινής γνώμης ή σε ένα μείγμα και των δύο. Είναι τα ίδια έντυπα που αν η ταινία ήταν της αρεσκείας τους εύκολα θα κατάπιναν την κάμηλο, για να το πούμε ευγενικά.
Αλλά φυσικά όταν υπάρχουν τέτοιες ιδεολογικές εμμονές, για να το πούμε κομψά, η ιστορική άγνοια ή η παρανάγνωση είναι απαραίτητες για να τις αιτιολογήσουν. Ακόμη και στην Ελλάδα αξίζει καλύτερη δημοσιογραφία. Οφείλουμε να διαπομπεύουμε τα εξόφθαλμα πραγματολογικά λάθη όπου τα εντοπίζουμε.
*Eυχαριστώ πολύ τον κ. Γκούνα που με ενημέρωσε για την ύπαρξη των ηλεκτρονικών προχειρογραφημάτων της Lifo και του Documento.
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα του δέκατου έκτου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
