Διονύσης Ν. Μουσμούτης, Το θέατρο στη Ζάκυνθο τον 20ό αιώνα (1901-1953), Μουσική ζωή, Κοινωνική ζωή και Λαϊκά θεάματα, 2 τόμοι, εκδ. Πλέσσα, Αθήνα 2023.
Βυθίστηκα κυριολεκτικά στο χρονικό ενός πνευματικού και κοινωνικού παράλληλα βίου της Ζακύνθου. Και ονειρεύτηκα μέσα από τις 1500 και πλέον σελίδες του κειμένου, θεατρικές παραστάσεις, αρχοντικές χοροεσπερίδες, λαϊκά ταυτόχρονα πανηγύρια, μουσικές βραδιές με επάλληλα μπιζαρίσματα, αλλά και έκτακτες «κουνουπιδίες», οπερέτες και μελοδράματα, ταχυδακτυλουργούς και καραγκιοζοπαίχτες της νιότης, ένα αδιάκοπο πέρα-δώθε ζωής και ψυχαγωγίας, μέσα στις εναλλασσόμενες συνθήκες ενός σχεδόν ολόκληρου αιώνα….
Ο Διονύσης N. Μουσμούτης, ήδη βραβευμένος συγγραφέας και επίτιμος διδάκτωρ του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, συγκεντρώνει ξανά στο παρόν έργο του και οργανώνει με μοναδική ακρίβεια αλλά και επιμέλεια το υλικό του: ιστορικά στοιχεία, λαογραφικά δρώμενα, κοινωνιολογικές συμπεριφορές, αναρίθμητους ονομαστικούς καταλόγους θιάσων, παραστάσεων, καλλιτεχνών και κάθε είδος θεαμάτων που στόλισαν επί δεκαετίες την ψυχαγωγική συμπεριφορά της ζακυνθινής κοινωνίας, ανεξαρτήτως τάξεων και αντίστοιχων οικονομικών δυνατοτήτων. Η καταγραφή όλων αυτών των θεατρικών και κοινωνικών συμβάντων, προβάλλει στον σημερινό χρήστη της έκδοσης τα διαχρονικά καλλιτεχνικά σύνδρομα των συμπατριωτών μας που συνεχίστηκαν σε όλο τον προηγούμενο αιώνα, παρά τις ιστορικές, γεωπολιτικές ανατροπές του και τη σταδιακή οικονομική, άρα και πολιτιστική φθορά του νησιού.
To Θέατρο στη Ζάκυνθο τον 20ό αιώνα. Άθλος ζωής, στα αναγνωστικά μου μάτια! Ένας πολύτιμος χάρτης αμέτρητων και κατά σειρά διαδρομών Πολιτισμού προς και από τη Ζάκυνθο, με την ανανεούμενη ανά χρονική περίοδο αποδοχή του τοπικού κοινού. Ελληνικοί και ιταλικοί θίασοι της πρόζας και του λυρικού θεάτρου, επώνυμοι καλλιτέχνες, τα ινδάλματα των διαφόρων δεκαετιών, συχνά και ζακυνθινής καταγωγής, λέσχες όπως «Ο Ζάκυνθος» και ο «Λομβάρδος», σε πλήρη τότε άνθηση και κοινωνική αντιπαράθεση. Σε αυτήν την πρώτη μου ανάγνωση, προς το παρόν, προσωπικά παρασύρθηκα από τις εναγώνιες επίμονες αναφορές, δημόσιες και ιδιωτικές, για την αναγκαία κατά καιρούς ανακαίνιση του Δημοτικού τότε Θεάτρου, από τον επί μέρους ηλεκτροφωτισμό της Χώρας, αρχές του 1900, τον πρώτο υπαίθριο κινηματογράφο στο άνοιγμα του Πόρτου γύρω στα 1912, όπως και τα εορτάσιμα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του Διονυσίου Σολωμού των αρχών του 20ού αιώνα, ένας κύκλος ζωής για το νησί μας έως την απόλυτη σεισμική καταστροφή, 53 χρόνια μετά, με το ακέφαλο πλέον μαρμάρινο σώμα του Ποιητή πεσμένο καταγής, μπροστά στα ερείπια του άλλοτε μεγαλειώδους θεατρικού οικοδομήματος.
Οι καταγραμμένες και αρχειοθετημένες με μοναδική χρονική επιμέλεια αναφορές του συγγραφέα μάς ταξιδεύουν φαντασιακά σε ιδιαίτερες εικόνες, φορτισμένες με τους ήχους και την όλη ατμόσφαιρα μιας άλλης προσεισμικής Ζακύνθου. Με συγκίνησε βαθιά η παρουσίαση από το «Άρμα Θέσπιδος» του Εθνικού Θεάτρου, 1939 τότε, της Ζακυνθινής Σερενάτας, μεγάλη θεατρική επιτυχία του Διονύση Ρώμα. Διάβασα ξανά και ξανά τους ποικίλους (διθυραμβικούς αλλά και αρνητικούς) σχολιασμούς που δέχτηκαν κατά καιρούς οι παραστάσεις έργων του Ξενόπουλου, εδώ στον τόπο του, που τίμησε με τη γραφή του όσο κανένας άλλος. Αισθάνθηκα την οδυνηρή κοινωνική πίεση, άρα και το πολιτιστικό κενό της ολιγόχρονης Γερμανικής Κατοχής. Καταχάρηκα τις ανάλογες, στη χρονική τους καταγραφή, ερασιτεχνικές θεατρικές αλλά και μουσικές παραστάσεις των σχολείων του νησιού μας, όλες αυτές τις παρελθούσες δεκαετίες.
Επιπλέον, σαν κινηματογραφικός δημιουργός, έσκυψα με επιμέλεια στις ποικίλες πληροφορίες και τα καταγραμμένα προγράμματα των θερινών προσεισμικών κινηματογράφων, όπως το «Πάνθεον», «Ορφεύς», «Σταρ», «Λουξ»… Τίτλοι ταινιών και προβολών, μια διαδρομή του παγκόσμιου κινηματογράφου μέσα από τις οθόνες του νησιού. Και συγκρατώ αφιερωματικά την καταγραφή της επίσκεψης του αειθαλούς Αχιλλέα Μαδρά, πρωτοπόρου του ελληνικού κινηματογράφου, που το 1952 παρουσιάζει και προλογίζει ο ίδιος την ξακουστή του Μαρία Πενταγιώτισσα στον θερινό τότε «Λουξ – Πάνθεον».
Σαν οιωνό όμως της επερχόμενης καταστροφής, πληροφορήθηκα από τις εγγραφές του βιβλίου πως ήδη από την αρχή του 1953, το θέατρο «Φώσκολος» παρέμενε πλέον κλειστό λόγω επικινδυνότητας των κτηριακών του στοιχείων, έως ότου ήρθε το ολοκληρωτικό χτύπημα των σεισμών του Αυγούστου.
Επαναφέρω τώρα στη μνήμη μου και μοιράζομαι μαζί σας με συγκίνηση, την ενταγμένη πληροφορία στα σχόλια του πονήματος πως το βράδυ της 11ης Αυγούστου, λίγες μόλις ώρες πριν από την επερχόμενη καταστροφή, το θερινό «Λουξ» προέβαλλε το Στρόμπολι, ένα νεορεαλιστικό αριστούργημα του Ρομπέρτο Ροσελίνι, αναφορά στα συμβάντα μιας νησιωτικής ιταλικής κωμόπολης στη ρίζα ενός ζέοντος και τρεμάμενου πάντα ηφαιστείου. Τι ειρωνεία για τους όποιους θεατές, εκείνης της τελευταίας κινηματογραφικής προβολής….
Αξίζει τέλος να αναφερθώ ξεχωριστά στο πολύτιμο επίμετρο του δίτομου έργου, με ποικίλες ποιητικές, λογοτεχνικές και δημοσιογραφικές αναφορές δεκαετιών, συμπληρωμένες με μια εντυπωσιακή σε όγκο και λεπτομέρειες εργοβιογραφία, όλων σχεδόν των αναφερομένων καλλιτεχνών.
Κλείνοντας τη σύντομη παρουσίαση μου, θέλω να επικεντρωθώ λίγο στον ίδιο τον συγγραφέα του έργου. Ο Μουσμούτης, επίμονος συλλέκτης, διαχειριστής και λόγιος ήδη σχολιαστής διαφόρων θεμάτων της ζακυνθινής κυρίως γραμματολογίας, δικαιώνει για άλλη μια φορά την καταγωγή του αναζητώντας τα διαφυγόντα ίχνη της πνευματικής ζωής της Ζακύνθου. Η τακτικότητα με την οποία συνέθεσε ξανά το υλικό της παρούσας έρευνάς του, η πολύχρονη υπομονή και επιμονή του στη συγκέντρωση και διαχείριση ιστορικού υλικού, έντυπων αναφορών, ιδιωτικών συλλογών και πλήθους δημόσιων πληροφοριών, προβάλλουν στα μάτια μου τη ζωογόνα ιδιότητα του ντοκιμαντερίστα. Ένας δηλαδή δημιουργικός καταγραφέας, απόλυτα υπεύθυνος όμως της τακτικότητας και της αξιολόγησης αυτού του σπάνιου και σκόρπιου ποικίλου υλικού, όπως ακριβώς λειτούργησε ξανά πριν λίγα μόλις χρόνια, και μας κατέθεσε την προσωπική του αφήγηση για το Ζακυνθινό Θέατρο του 19ου αιώνα.
Τώρα, εξίσου μεθοδικά, ωθώντας την έρευνα του στα άκρα, οργανώνει χρονικά και θεματικά και εν συνεχεία δημοσιοποιεί τα καλλιτεχνικά δρώμενα και τον τοπικό τους απόηχο στη διάρκεια ενός ολόκληρου σχεδόν ζακυνθινού αιώνα, του πρόσφατου 20ού, που διακόπτεται βίαια το 1953. Σαν ένας ικανότατος ντοκιμαντερίστας του γραπτού λόγου, ο Μουσμούτης δεν αλλοιώνει το πρωτογενές του υλικό, όμως αναλαμβάνει με ορθοφροσύνη την επιμέλεια της κατάδειξης του και την όποια ιδιαίτερη προβολή χρειάζονται συγκεκριμένες δραστηριότητες και οι επώνυμες πρωταγωνιστικές τους προσωπικότητες.
Η επιτυχία αυτής της επιλογής διατρέχει και τους δύο τόμους του Ζακυνθινού Θεάτρου. Η σύνθετη ερευνητική κατάθεση του συγγραφέα και η αποτύπωση της από τις εκδόσεις Πλέσσα, μας αφορά όλους αλλά κυρίως αποτελεί ανεκτίμητο υλικό περαιτέρω σχολιασμού και ανάδειξης των χαρακτηριστικών μιας τοπικής κουλτούρας, όπως τα δρώμενα της προσεισμικής ζακυνθινής κοινωνίας. Ο ερευνητής του μέλλοντος έχει ήδη μπροστά του το πλέον πολύτιμο και χρηστικό εργαλείο.
Καταθέτω τον θαυμασμό μου –ενός εντυπωσιασμένου αναγνώστη–, και σχεδόν καθόλου, ενός ειδήμονος μελετητή του ελληνικού θεατρικού κόσμου. Πέραν από την εξωτερική θαυμάσια εμφάνιση αυτού του δίτομου μελετήματος, το ίδιο το περιεχόμενό του με οδηγεί σε ολόθερμα συγχαρητήρια προς τον συγγραφέα, τον Διονύση Ν. Μουσμούτη αλλά και τον εκδότη του έργου, τον Αλοΐσιο Πλέσσα.
⸙⸙⸙
[Ο Τώνης Λυκουρέσης είναι σκηνοθέτης. Πρώτη δημοσίευση του κειμένου στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα του δέκατου πέμπτου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
