Ανύτη η Τεγεάτις, Τα ποιήματα, πρόλογος-μετάφραση-σημειώσεις: Τασούλα Καραγεωργίου, εκδ. Νίκας, Αθήνα 2024.
Τον Δεκέμβρη του 2024 η Τασούλα Καραγεωργίου πλούτισε τις μεταφράσεις αρχαίας ελληνικής ποίησης με το νέο της βιβλίο με τίτλο Ανύτη η Τεγεάτις που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Νίκας. Είναι το τρίτο βιβλίο στη σειρά όπου η Καραγεωργίου καταπιάνεται με μεταφράσεις αρχαίων Ελληνίδων ποιητριών. Η αρχή έγινε με την Σαπφώ (Γαβριηλίδης 2009, Κέδρος 2022), στη συνέχεια με την Ήριννα (Νίκας 2023) και τρίτη στη σειρά έρχεται η ποιήτρια και επιγραμματοποιός των ελληνιστικών χρόνων Ανύτη. Πρέπει να επισημάνουμε ότι ενώ η Σαπφώ χαίρει παγκοσμίου φήμης, και για τη ζωή και το έργο της Ήριννας είχαμε κάποιες λιγοστές πληροφορίες, για την Ανύτη οι γνώσεις μας ήταν ελάχιστες, αν και έχουν διασωθεί αρκετοί στίχοι από το έργο της. Έτσι, η μετάφραση των έργων της Ανύτης αποκτά μεγάλη σημασία και το βιβλίο προσφέρει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να διαβάσει για την ποιήτρια αυτή, αλλά κυρίως, να χαρεί σε όμορφη νεοελληνική ρέουσα μετάφραση την ποίησή της.
Στην αρχή του βιβλίου υπάρχει ένας αρκετά μεγάλος και κατατοπιστικός πρόλογος (16 σελίδες) στον οποίο η συγγραφέας μάς παρέχει όσες πληροφορίες υπάρχουν για τη ζωή της Ανύτης επισυνάπτοντας αναφορές από αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, όπως ο Παυσανίας που διυλίζονται όμως μέσα από τις φιλολογικές της γνώσεις. Ο Παυσανίας την αναφέρει ως «ποιήτρια επών», όμως τα ποιήματα που έχουν διασωθεί είναι επιγράμματα (24 από την Παλατινή Ανθολογία). Παράλληλα, από τις ενδοκειμενικές πληροφορίες, αυτές που προέρχονται από τα ίδια τα ποιήματα, υποστηρίζει η Καραγεωργίου, σχηματίζουμε την εικόνα μιας διανοούμενης ποιήτριας που μετέχει της κοινωνικής ζωής, αντιτίθεται στη βία του πολέμου, τιμά τη θέση των γυναικών και αγαπά τη φύση της πατρίδας της.
Από την βαθιά μελέτη της ποίησης της Ανύτης, αλλά και από τη συγκριτική εξέταση με το έργο άλλων αρχαίων ποιητών/ποιητριών η Καραγεωργίου εντοπίζει τις καινοτομίες που η ποιήτρια αυτή έφερε στην τέχνη της ποιήσεως:
1. Ζωντανεύει σκηνές της καθημερινής ζωής.
2. Γράφει επιτύμβια επιγράμματα για αγαπημένα ζώα (ακρίδα, τζίτζικα, αλεπού, σκυλίτσα, άτι, δελφίνι)
3. Περιγράφει ειδυλλιακές σκηνές της φύσης, των ιερών και των ναών.
Αυτές τις καινοτομίες θα τις εντοπίσει και θα τις χαρεί ο αναγνώστης μέσα από τις μεταφράσεις της Καραγεωργίου. Μετά τον πρόλογο ακολουθεί το κυρίως σώμα του βιβλίου με αντικριστά το πρωτότυπο κείμενο και την αντίστοιχη μετάφρασή του. Οι μεταφράσεις οργανώνονται θεματικά και λειτουργικά ενώ οι ψευδότιτλοι, που είναι συνήθως ακριβείς φράσεις από το αρχαίο κείμενο, αποδίδουν με ευστοχία το νοηματικό τους κέντρο.
Ο αναγνώστης θα έχει την ευκαιρία να γνωρίσει το έργο μιας ταλαντούχας ποιήτριας της ελληνιστικής εποχής, που προχώρησε πολύ πέρα από τις συμβάσεις του είδους, και ως προς την επιλογή των θεμάτων και ως προς τη μορφή.
Θα δούμε ότι τα επιγράμματα φέρουν έντονα τη γυναικεία οπτική και πολύ λίγα είναι αυτά που ταιριάζουν με τα κλασικά επιτύμβια επιγράμματα, ενώ έχουν μεγάλη λογοτεχνική αξία.
Βλέπουμε π.χ. ότι στο επιτύμβιο επίγραμμα 7.724 για γενναίο πολεμιστή η Ανύτη αξιοποιεί εκφραστικούς τρόπους από τα κλασικά επιτύμβια, τους οποίους η μετάφραση ακολουθεί με επιτυχία:
ὡς ἔθανες πρὸ φίλας μαρνάμενος πατρίδος./υπὲρ φίλης πατρίδος μαχόμενος.
Είναι αλήθεια ότι η Ανύτη ζει μέσα σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο, όμως τα επιγράμματα φανερώνουν τη δική της γυναικεία ταυτότητα, φαίνεται η αντίθεσή της προς τον πόλεμο και τον θάνατο νέων γυναικών,το ενδιαφέρον για την καθημερινότητα και τη ζωή των απλών ανθρώπων. Όλα αυτά τα στοιχεία είναι αναγνωρίσιμα μέσα από τις μεταφράσεις της Καραγεωργίου, οι οποίες αναδεικνύουν τον λόγο της αρχαίας ποιήτριας με τον καλύτερο τρόπο.
Στα επιγράμματα για τον πρόωρο θάνατο γυναικών ο επικός ή τραγικός τόνος είναι έντονος όπως στο 7.646, όπου η νεαρή νεκρή, «άφθονο χύνοντας δάκρυ», συλλογίζεται «τον ζόφο του θανάτου»· μπορούμε να αναγνωρίσουμε ακόμη και ταύτιση συναισθηματική που μας ωθεί να υποθέσουμε ότι ίσως η Ανύτη γνώριζε τα πρόσωπα ή είχε ακούσει γι’ αυτά.
Ξεχωρίζουμε το επίγραμμα 7.490 [θρήνος για την Αντιβία], όπου συνοψίζονται οικογενειακά δράματα και τονίζεται η εις το εναντίον μεταβολή αφού, αντί γάμου, ήρθε ο θάνατος στην όμορφη κόρη.
Και άλλες τέτοιες σκέψεις της Ανύτης αποκαλύπτουν οι στίχοι της, όπου φράσεις φιλοσοφημένες ή αποφθεγματικές, ακόμη και ειρωνικές απηχούν το νόημα της ανθρώπινης ζωής:
Ίδια δύναμη έχει με τον μέγα Δαρείο (7. 538)
και τον Άδη διαλέξαμε / για γαμπρό και προστάτη (7.492)
μες στον ύπνο σου ήρθε κρυφά ο πανούργος ληστής
και σε σκότωσε μπήγοντας
στον λαιμό το γαμψό του το νύχι. (7. 202)
Τα ποιήματα για παιδιά που είναι σπάνια στην αρχαία ποίηση αναδεικνύουν την παρατηρητικότητα ως προς την περιγραφή, την ευαισθησία και την αισθαντικότητα των συναισθημάτων, αλλά και την κομψότητα ως προς την ποιητική δημιουργία:
Χαλινούς ολοπόρφυρους και καπίστρι, έχουν βάλει
τα μικρά τα παιδιά στο δασύτριχο στόμα σου, τράγε,
και γι’ αγώνα ιππικό στην αυλή του ναού σ’ εκπαιδεύουν
για να βλέπει ο θεός πώς τους δίνει χαρά το παιχνίδι. (6.312)
Οι σκηνές από την ύπαιθρο δημιουργούν μια γοητευτική ατμόσφαιρα και μας μεταφέρουν στην ειδυλλιακή Αρκαδία, την ιδιαίτερη πατρίδα της Ανύτης:
την ανάπαυλα αυτή μες στο καύμα του θέρους
ποθούν οι οδοιπόροι. (16.228)
Σε άλλα, όπως στο 7.649 ο τελευταίος στίχος με ύφος καθημερινής φιλικής κουβέντας μεταφέρει την αμεσότητα της πικρής διαπίστωσης που αποδίδεται τόσο όμορφα στη μετάφραση:
-να μπορούμε ένα γεια να σου λέμε κι ας έχεις πεθάνει.
Στα επιγράμματα για ζώα φαίνεται η αγάπη γι’ αυτά, πέρα από κάθε χρηστική ανάγκη.
Να επισημάνουμε επίσης το επίγραμμα 16.231 με τον ψευδότιτλο [για να βόσκουν οι δαμαλίδες], το οποίο απαρτίζεται από δύο δίστιχα που περιέχουν ερώτηση και απάντηση. Ερωτάται από κάποιο πρόσωπο ο θεός Πάνας που απαντά δίνοντας στην ποιήτρια την ευκαιρία να περιγράψει την μακάρια ευδαιμονία μέσα στην οποία ζει. Μην ξεχνάμε ότι κατάγεται από την Αρκαδία.
Και πρέπει να πούμε ότι η ρέουσα γλώσσα, οι λέξεις του καθημερινού λεξιλογίου που δεν είναι μακριά από τη σημερινή νεοελληνική δημιουργία, οι δροσερές εικόνες μάς μεταφέρουν αυτή την ατμόσφαιρα· είναι εξάλλου γνωστό ότι η άνθιση της τέχνης του επιγράμματος κατά την ελληνιστική εποχή εμπλούτισε θεματικά το είδος και του προσέδωσε έντονο προσωπικό ή συναισθηματικό τόνο.
Με τις μεταφράσεις αποδόθηκε η μεγάλη αρετή στη συγγραφή επιγραμμάτων που θεωρούνταν η συντομία και η εκφραστική δύναμη του περιεχομένου. Επίσης, παρ’ όλη την περιγραφικότητα του νεοελληνικού λόγου, εδώ είναι ορατή η εκφραστική πυκνότητα και παρατηρείται σεβασμός ως προς την οικονομία και ακρίβεια που χαρακτηρίζει τα επιγράμματα. Γι’ αυτό πιστεύουμε ότι είναι σοφή η επιλογή κάθε μετάφρασμα να παρατίθεται δίπλα στο αρχαίο κείμενο, αφού έτσι βλέπουμε πόσο έχει γίνει σεβαστή κατά τη νεοελληνική απόδοση τόσο η δομή, όσο και ο ρυθμός και το ύφος του πρωτοτύπου.
Η δεινότητα της Καραγεωργίου ως φιλολόγου, η στέρεη γνώση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, αλλά και η προηγούμενη εμπειρία της στη μετάφραση αρχαίας ελληνικής ποίησης γίνεται ορατή και εδώ, ενώ ο σεβασμός στη δομή και το ύφος του κειμένου δεν προδίδει μια φιλολογική εκζήτηση, αλλά την αγάπη για τα επιγράμματα αυτά και την επιθυμία να γίνουν γνωστά και από τη νεολαία (η διδασκαλία της στο εργαστήριο ποίησης πιστεύω ότι έχει αποδώσει αυτούς τους καρπούς).
Έτσι, διακρίνουμε πιστή απόδοση του κειμένου με αναγωγή στην ομιλούμενη σήμερα γλώσσα, ενώ πολλές φορές επιστρατεύονται στοιχεία από τη διαχρονία της ελληνικής ποιητικής παράδοσης που εμπλουτίζουν τη μεταγραφή αυτή.
Παραθέτουμε στη συνέχεια στίχους από τη μετάφραση της Καραγεωργίου στους οποίους μπορούμε να εντοπίσουμε τη μεταφραστική της τεχνική:
Διατηρείται η αρχαία λέξη, όπου αυτή εντάσσεται επιτυχώς στο μεταφρασμένο κείμενο και δεν εμποδίζει την κατανόησή του από τον σημερινό αναγνώστη. Κάποιες φορές μάλιστα η μεταφράστρια κρατάει την αρχαία λέξη, ακόμη και όταν χρησιμοποιείται σπάνια στη νεοελληνική γλώσσα:
στον μαρμάρινο της Αθηνάς τον υπέρλαμπρο δόμο,/ ἀλλ’ ἀνὰ μαρμάρεον δόμον ἡμένα αἰπὺν Ἀθάνας, (6.123)
αντί κλίνης νυφιάτικης και σεμνού υμεναίου/ Ἀντί τοι εὐλεχέος θαλάμου σεμνῶν θ’ ὑμεναίων (7.649)
μες στο καύμα του θέρους / ἐν θερινῷ καύματι (16.228)
Αλλού βλέπουμε να έχει αλλάξει μόνον η μορφολογία της αρχαίας λέξης, αν και μπορούσε να ήταν ατόφια, όπως στο πολύ ωραίο αναθηματικό επίγραμμα. Εκεί, η προσήλωση στη δομή του πρωτοτύπου επιτρέπει να αναπαράγεται με επιτυχία ο ρυθμός, άσχετα αν ο λόγος γίνεται πιο αναλυτικός, με την προσθήκη κυρίως ρηματικών τύπων:
[Η μεγάλη Τεγέα πατρίδα του]
Βόδι ολόκληρο χωράει ο λέβητας· δωρητής του ο Κλεόβοτος
του Εριασπίδα ο γιος· η μεγάλη Τεγέα πατρίδα του·
στη θεά Αθηνά προσφέρει το δώρο · ο Κλειτόριος Αριστοτέλης
το έφτιαξε, πού ’χει όνομα ίδιο με του πατέρα του. (6. 153)
Αντίθετα, στο επίγραμμα [ο περήφανος τράγος] η λέξη του πρωτοτύπου που η χρήση της στη νεοελληνική είναι τόσο κοινή, διατηρείται μόνο στον τίτλο, ενώ μέσα στο κείμενο μεταφράζεται ως «αίγαγρος».
Του Διονύσου για δες / πώς αγέρωχα ο κερασφόρος ο αίγαγρος (9. 745)
Είναι αλήθεια ότι η λειτουργία της λέξης αυτής είναι πιο δραστική, όπως φαίνεται και από την παράθεση του ποιήματος του Εμπειρίκου «Του αιγάγρου» στις υποσημειώσεις· τονίζεται έτσι η αισθησιακή ιδιότητα του ζώου που δεν λείπει από το αρχαίο κείμενο. (σ. 90, υπ. 77)
Στο επίγραμμα [η μικρούλα Μυρώ] σχεδόν ολόκληρη μικρή φράση επαναλαμβάνεται αυτούσια λειτουργώντας επιτυχώς και ως προς το νόημα και ως προς την ευρυθμία που επιτυγχάνεται με τη χρήση του νεοελληνικού τονικού αναπαίστου.
παρθένιον στάξασα κόρα δάκρυ·/παρθένιο δάκρυ σταλάζοντας (7.190)
Να επισημάνουμε τα πολλά σύνθετα επίθετα της μετάφρασης που τις περισσότερες φορές δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο και της προσδίδουν ιδιαίτερο χαρακτήρα, ίσως και επικό ύφος.
Το επίθετο «δαφοινός» μεταφράζεται σε αιματόβρεκτος .
Στο επίγραμμα 154 διατηρείται το επίθετο «πολύρριζο» που λέγεται άλλωστε και στα νεοελληνικά, ενώ το ωραίο επίθετο «ποικιλόδειρος» (με τον λαιμό με τα πολλά χρώματα) παραμένει αμετάφραστο και το «δρυοκοίτα» μεταφράζεται «ψάλτης των δένδρων». Τέλος, τα παρακάτω σύνθετα δεν ανάγονται σε σύνθετα του πρωτοτύπου:
κερασφόρος (9. 745)
ολοπόρφυρους, δασύτριχο (6.312)
ολόλαμπρο (9.144), ανεμόδαρτο (9. 314)
Να επισημάνουμε ότι πολλές φορές διατηρούνται και τα ίδια σχήματα λόγου, όπως η παρήχηση στο 7.490, όπου με θαυμαστό τρόπο μεταφέρεται ο αρχαίος λυρισμός:
ἐλπίδας οὐλομένα Μοῖρ’ ἐκύλισε πρόσω. / κι οι ελπίδες τους όλες στ’ ολέθρου τα βάθη κυλήσαν.
Συχνοί είναι οι διασκελισμοί, ακόμη και εκεί που δεν έχει το πρωτότυπο, ενώ η μετάφραση είναι έμμετρη στα νεοελληνικά τονικά μέτρα.
Στο τέλος του βιβλίου παρατίθενται σημειώσεις με εξαιρετικά ενδιαφέροντα και εύστοχο σχολιασμό των ποιημάτων, καθώς και ενδεικτική βιβλιογραφία.
Πρέπει να πούμε ότι θεωρούμε μεταφραστικό επίτευγμα της Καραγεωργίου το ότι, μέσα από την ευχάριστη, δροσερή, εύηχη και επιτυχημένη της μετάφραση, ακούγεται ευκρινώς η φωνή της Ανύτης, μιας γυναίκας ποιήτριας των ελληνιστικών χρόνων που με τα επιγράμματά της συνετέλεσε στην εξέλιξη του είδους.
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Ζωγραφική: ©Maxfield Parrish. Δείτε τα περιεχόμενα του δέκατου τέταρτου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
