Πόλυ Χατζημανωλάκη, Τρεις χάριτες στον τοίχο (Οδοιπορική βιογραφία) // 199 Σκαλοπάτια (Το παλίμψηστο ημερολόγιο), εκδ. Εύμαρος, 2020.
Όχι, δεν πρόκειται για δύο βιβλία. Ή ίσως πρόκειται για δύο βιβλία. Και πάντως είναι δύο βιβλία σε ένα, εκεί που τελειώνει το ένα, αρχίζει ανάποδα το άλλο. Ένα πολύ κομψό διπλό βιβλίο με δύο διαφορετικά εξώφυλλα. Ένα βιβλίο με δύο όψεις, την εσωτερική και την εξωτερική. Με δύο ταξίδια, μέσα και έξω. Και τα δύο βιβλία προλογίζονται από τον Νίκο Βατόπουλο με τρόπο βαθύ και ποιητικό που αιχμαλωτίζει την ουσία όχι μόνο της γραφής της Πόλυς, αλλά και της ίδιας της συγγραφέως.
ΤΡΕΙΣ ΧΑΡΙΤΕΣ ΣΤΟΝ ΤΟΙΧΟ
Αν η αναζήτηση της πατρίδας είναι χρόνος και όχι τόπος, όπως γράφει η Πόλυ Χατζημανωλάκη, τότε ο χαρακτηρισμός στο βιβλίο της είναι παραπλανητικός. Η ίδια το χαρακτηρίζει ως οδοιπορική βιογραφία. Είναι όμως πολλά περισσότερα από αυτό. Είναι ένα ημερολόγιο αυτογνωσίας, μία Οδύσσεια εγκλεισμού. Μία πύλη για τη μαγεία. Εγκλεισμός στον εαυτό και ταξίδι προς το κέντρο της ύπαρξης. Να ονειρεύεσαι μέσα στο όνειρό σου. «Αν κοιμηθώ με σταυρωμένα πόδια σκοντάφτω και πέφτω στον ύπνο μου. Από αυτά τα πεσίματα κατάλαβα ότι οδοιπορώ κρυφά» συνεχίζει παρακάτω.
Ποιες είναι οι τρεις Χάριτες που βαφτίζουν αυτό το τόσο ιδιαίτερο βιβλίο; Ένα γκράφιτι με τρεις γυναικείες μορφές σ’ έναν τοίχο στην οδό Ροδoδάνθης; Ή οι τρεις Μοίρες; Η πρώτη Μοίρα, η Κλωθώ, που γνέθει το νήμα της αφήγησης, η δεύτερη, η Λάχεσις, που το ξετυλίγει και η τρίτη, η Άτροπος, που το κόβει όταν πια το βιβλίο τελειώνει; Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον που συγχωνεύονται στις αφηγήσεις της Πόλυς; Το παρόν την γοητεύει μόνον όταν μπορεί να το συσχετίσει με το παρελθόν. Συχνά το χρησιμοποιεί για να αναπλάσει το παρελθόν, αλλά και για να του δώσει μία διαχρονική και διακειμενική συνέχεια και να το προεκτείνει στο μέλλον.
Όπως ο Όσιπ Μάντελσταμ άκουγε ένα βουητό που μετασχηματιζόταν σε ποίηση, έτσι και η Πόλυ δέχεται αυτό το κάλεσμα του έξω κόσμου και το εσωτερικοποιεί, είναι το ερέθισμα που κινητοποιεί το εσωτερικό ταξίδι.
Φαινομενικά περιηγείται στον μικρόκοσμο της γειτονιάς της, περιγράφει το ρέμα, τα δέντρα, τα σπίτια, την παιδική χαρά, όλα διαθλασμένα μέσα από το βλέμμα του αιώνιου ταξιδευτή, βγάζει φωτογραφίες, αποτυπώνει με την πένα της στιγμιότυπα, στην πραγματικότητα όμως διασχίζει όλα τα τοπία της λογοτεχνίας και του κινηματογράφου, με μεγάλη ευκολία περνάει από τον Προυστ στον Παπαδιαμάντη, στον Πωλ Ώστερ, στον Ορχάν Παμούκ, από το Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου στον Μάκβεθ του Σαίξπηρ και από εκεί στο κινηματογραφικό τοπίο του Βέντερς ή του Ταρκόφσκι. Παραλληλίζει τον Ζήνωνα της Γιουρσενάρ με τον Βαν Γκογκ και συνομιλεί με τον διάσημο ζωγράφο. Το αλχημικό έργο άλλωστε και των δυο τους συντελείται μόνο στην ακινησία, όπως γράφει η ίδια.
Με την απίστευτη συνδυαστική της ικανότητα δημιουργεί σχέσεις και συνάψεις που όπως ομόκεντροι κύκλοι επεκτείνονται και αγκαλιάζουν ένα ευρύ πεδίο γνώσεων. Αναζητά τους κρυφούς συμβολισμούς, τα μυστικά σημάδια. Οι προεκτάσεις της έχουν φιλοσοφικό και ψυχαναλυτικό υπόβαθρο. Είναι ένας ταξιδιώτης που γνωρίζει το εφήμερο και το ρευστό της ανθρώπινης φύσης και διακατέχεται από την ανάγκη να αποτυπώσει το αιώνιο, το βαθύ, το σοφό, το διαρκές. Η Πόλυ είναι ο άνθρωπος της Αναγέννησης που αναζητά συνέχεια την αλήθεια πίσω από την αλήθεια και ψάχνει αέναα το νόημα της ανθρώπινης περιπέτειας.
Γίνεται ο αόρατος παρατηρητής, ο καταγραφέας, ο ληξίαρχος, ο συντηρητής της μνήμης. Παρατηρεί έναν σκύλο με κατάθλιψη, καταγράφει τις αλλαγές στη διάθεσή του, τον τρόπο που θα καταβροχθίσει ένα σκαθάρι και αμέσως κάνει τον παραλληλισμό του σκύλου με τον Ρένφηλντ, τον παρανοϊκό βοηθό του Κόμη Δράκουλα. Στην ουσία η διανοητική διαδικασία που ακολουθεί είναι αυτή της αλχημείας. Μετουσιώνει το κοινό μέταλλο σε χρυσάφι.
Δύο βλαστάρια στον κορμό μίας ελιάς μοιάζουν με γυμνά χέρια, είναι η αξιοπρεπής ικεσία του δέντρου. Οι πεταλούδες της φορούν φτερά παγονιού.
Ένας τοίχος για την Πόλυ περιβάλλει ένα αρχαίο περιβόλι, έναν έγκλειστο Παράδεισο. Ένα παγκάκι αλλάζει σχήμα και θέση και δεν μένει ποτέ το ίδιο.
Τα τζιτζίκια έχουν βρει το ταίρι τους, το βουβό θηλυκό και το καλοκαίρι τελειώνει με έναν αποκεφαλισμό που η Σαλώμη Σελήνη του Όσκαρ Ουάιλντ διεκδικεί.
Η Πόλυ Χατζημανωλάκη συνομιλεί. Με τους δασκάλους της, με τα αγαπημένα της έργα τέχνης, με τα πολυάριθμα και σπάνια αναγνώσματά της, με το ίδιο το περιβάλλον που ζει και κινείται. Ξετυλίγει το νήμα της Αριάδνης μέσα στον δαιδαλώδη λαβύρινθο, βγάζει ένα ένα τα πέπλα και αποκαλύπτει. Η κίνησή της μέσα στο βιβλίο είναι παλινδρομική και όχι γραμμική. Ο κόσμος της γεμάτος καμπύλες και κοιλότητες. Είναι εξάλλου ο μόνος άνθρωπος που γνωρίζω που είδε μία αλεπού μέσα στην πόλη. Γράφει βέβαια ότι η μηχανή της άρχισε να παίρνει πολλές λήψεις ξαφνικά και αυτό τρόμαξε την αλεπού και δεν μπόρεσε να την αιχμαλωτίσει με το φακό της. Εγώ όμως νομίζω ότι αυτή η αλεπού εμφανίστηκε ακριβώς στο μόνο άνθρωπο που θα θεωρούσε απόλυτα φυσιολογική την παρουσία της εκεί.
Άλλωστε, όπως γράφει η ίδια:
Ελπίζω να εμφανιστούν και άλλες αγαπημένες εικόνες από το παρελθόν. Αυτό σημαίνει: «εμφανίζονται». Μπορούμε πάλι να τις βλέπουμε, ενώ είναι δίπλα μας.
Και ίσως αυτή να είναι η πιο βασική λειτουργία αυτού του εξαιρετικού βιβλίου.
Η επανεμφάνιση του αόρατου που μας περιβάλλει. Η ξαφνική λάμψη της ουράς μίας αλεπούς.
199 ΣΚΑΛΟΠΑΤΙΑ
Η Πόλυ χαράσσει ένα δικό της γεωγραφικό χάρτη, με τις δικές της συντεταγμένες. Είναι ένας χάρτης ζωντανός που αναπνέει. Το Εδιμβούργο ξετυλίγεται μπροστά μας, αναμιγνυόμαστε με το πλήθος του, ακούμε τους ανθρώπους να μιλούν, τα ποτάμι να φουσκώνει, τα φύλλα στα δέντρα να θροΐζουν, τα μπουμπούκια στα πάρκα να σκάζουν. Η Πόλυ λοιπόν γίνεται χαρτογράφος. Η ξενάγηση θα είναι πολύπλοκη και μυστηριώδης. Η ίδια η γεωγραφία για την Πόλυ γίνεται προσωπική αντανάκλαση των ερεθισμάτων της, των ψηφίδων που κάθε φορά διεγείρουν το φιλοπερίεργο μυαλό της. Έτσι γράφει έναν ταξιδιωτικό οδηγό για δύσκολους λύτες. Ένα χάρτη θησαυρού. Το εγχειρίδιο του καλού ταξιδευτή. Μας οδηγεί να δούμε με τα μάτια της. Να αισθανθούμε τη συγκίνησή της. Να ανακαλύψουμε ένα ένα τα μαργαριτάρια που κρύβονται αθέατα και μεταμφιεσμένα και θα μας οδηγήσουν στη τελική γνώση.
Η Πόλυ Χατζημανωλάκη δίνει έναν άλλο ορισμό στη λέξη «ταξίδι». Δίνει έναν άλλο ορισμό στη λέξη «χώρα». Δίνει άλλο ορισμό στη λέξη «πόλη». Δίνει τέλος έναν άλλο ορισμό στη λέξη «Περιηγητής». Η Πόλυ είναι φλανέρ, αντί όμως να περιηγείται στη ξένη πόλη, περιδιαβαίνει μέσα στον αχανή κόσμο της ιστορίας, της λογοτεχνίας και της ανθρώπινης ψυχής. Αποτυπώνει με την πένα και τη φωτογραφική της μηχανή μικρά στιγμιότυπα που είναι η δραστηριότητα της καρδιάς της ξένης χώρας. Έτσι κυκλοφορώντας μέσα στο αλλότριο, καταφέρνει να το κάνει οικείο. Χώρα μας λέει όπως η Μεγάλη Βρετανία, πόλεις όπως το Εδιμβούργο και το Λονδίνο δεν είναι παρά η περιρρέουσα ατμόσφαιρα, η πολιτιστική κληρονομιά, οι λογοτεχνικές αναφορές, χώρα μπορεί να είναι ένα βιβλίο, ένας πίνακας, ένας φιλμ, χώρα είναι οι συνομιλίες των ανθρώπων σε μία ξένη γλώσσα μέσα στο λεωφορείο, η αναπνοή, ένα παγκάκι στη μέση ενός πολυσύχναστου δρόμου. Χώρα είναι οι προλήψεις, οι θρύλοι, οι παραδόσεις, μία ιστορία που συνδέεται με ένα μέρος. Το νεκροταφείο, η βιβλιοθήκη, η πινακοθήκη, ο φάρος, μία γυναίκα σε αναπηρικό καρότσι, το καφέ της Ρόουλιγκ, τα δρομάκια των μυλωνάδων και των φουρνάρηδων, κάθε τι που αιχμαλωτίζει τη φαντασία της, κάθε τι που την βοηθά να ερμηνεύσει τους κώδικες ανθρώπων που ζουν σε άλλη περιοχή στο χάρτη. Χώρα είναι η κληρονομιά, οι προλήψεις, οι θρύλοι, οι παραδόσεις. Και τελικά η ανθρώπινη ψυχή είναι ίδια παντού. Μία γυναίκα θα σταματάει πάντα στη μέση ενός δρόμου για να διαβάσει το ενδιαφέρον βιβλίο της σε όλα τα πλάτη και τα μήκη της γης. Και κάθε ταξίδι είναι αφορμή για ενδοσκόπηση, για καταβύθιση, για συσχετισμούς και αναφορές.
Η Πόλυ σχηματίζει με τα κόκαλα μίας φάλαινας μία γέφυρα για να την διαβούμε ως το τέλος.
199 σκαλοπάτια που ανεβαίνουν σε όλα τα ύψη και κατεβαίνουν σε όλα τα βάθη. Που μας φέρνουν πιο κοντά σε αυτό που η Πόλυ ονομάζει δική της πόλη, ή παλίμψηστο ημερολόγιο ή προσωπική γεωγραφία. Η παλμό.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Ζωγραφική: Robert Vickrey. Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.]
