Michaël Fœssel, Υποτροπή 1938, μτφρ. Δ. Παπαδάτος-Αναγνωστόπουλος, Πόλις, Αθήνα 2020.
Δεν είμαστε εμείς που επιστρέφουμε στο παρελθόν,
αλλά το παρελθόν που απειλεί να ξανάρθει σ’ εμάς
Ζώρζ Μπερνανός, «Μόναχο»
Le Chemin e la Croix-des-Ames, 1942
Αποτελεί μία κοινότοπη διαπίστωση, μικρής μάλλον αξίας όταν μένει αφηρημένη, ότι οι αναζητήσεις και επεξεργασίες του λόγου είναι γονιμότερες, όταν αφορμώνται από σύγχρονά του άμεσα, πρακτικά προβλήματα. Πολλές φορές είναι μάλιστα τόσο γόνιμες όσο μεγάλα και πιεστικά είναι τα προβλήματα αυτά. Το πρόσφατο δοκίμιο του Γάλλου καθηγητή φιλοσοφίας Μικαέλ Φέσελ με τίτλο Υποτροπή 1938 (εκδόσεις Πόλις) γνωρίζει καλά πως το σήμερα δεν είναι αποκομμένο ούτε από το χθες ούτε από το αύριο. Γραμμένο με μεγάλη επιδεξιότητα το βιβλίο προσπαθεί, μελετώντας τον γαλλικό Τύπο του 1938 από την Ακροδεξιά έως την άκρα Αριστερά, να φωτίσει τις αναλογίες που υπάρχουν σ’ αυτό και το 2018. Ο Φέσελ προβάλλει τη φιλοδοξία να κερδίσει το στοίχημα του παρόντος βιβλίου και να εξουδετερώσει τον αναχρονισμό του μέσω του αναδιπλασιασμού του (σ. 25). Με επτά κεφάλαια να παρεμβάλλονται μεταξύ προλόγου και επιλόγου το δοκίμιο εκκινεί και επιστρέφει στο 2018 αφού πρώτα καταδείξει τους δίαυλους επικοινωνίας ανάμεσα στα 80 αυτά χρόνια.
Πολυπρισματική ήττα
Το 1938 είναι αναμφίβολα ένα έτος σταθμός όχι μόνο για τη Γαλλία αλλά για ολόκληρη τη Γηραιά Ήπειρο. Είναι η χρονιά του Anschluss, της Συμφωνίας του Μονάχου, του τέλους του Λαϊκού Μετώπου στη Γαλλία, της Νύχτας των Κρυστάλλων στη Γερμανία του Τρίτου Ράιχ κ.ά.
Σκυμμένος μέσα στις εφημερίδες της εποχής και βλέποντας την εξακτίνωση του Τύπου, ο Φέσελ αναγνωρίζει πως το 1938 σημαδεύεται από μία συνεχή ήττα για τη Γαλλία. Η καλοστημένη παράσταση του κατευνασμού με τη Συμφωνία του Μονάχου θα συγκινήσει τη δυτική Ευρώπη που θα κλείσει τα μάτια σ’ έναν πόλεμο που βρίσκεται προ των πυλών και θα θυσιάσει χωρίς τύψεις στον βωμό της ειρήνης την Τσεχοσλοβακία στο Τρίτο Ράιχ. Επιχώρια η κυβέρνηση του Έντουαρ Ντελαντιέ θα στιγματιστεί από μία κοινωνική ήττα τη στιγμή που επιθυμεί να κλείσει την αριστερή παρένθεση του Λαϊκού Μετώπου που βρίσκεται υπό την ηγεσία του Λεόν Μπλούμ, ενώ ταυτόχρονα θέλει να ξαναστρώσει τη Γαλλία στη δουλειά, να καταργήσει τις προστατευτικές για τους εργαζόμενους νομοθετικές διατάξεις και να συρρικνώσει τον δημόσιο τομέα (σ. 96). Ακόμη, το 1938 σημαδεύεται από μία ηθική ήττα. Η προσφυγική κρίση που είχε ξεσπάσει ως απότοκος της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 1929 θα φτάσει στο ζενίθ με την άνοδο των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Αυτό θα σημάνει το τέλος του πολιτικού ουμανισμού με εξόφθαλμο ως παράδειγμα το πλοίο με τους Εβραίους που αναχωρεί από το Αμβούργο το 1939 και δυσκολεύεται να βρει λιμάνι (σ. 142). Η διεθνής συνδιάσκεψη στο Εβιάν το 1938 για την υποδοχή των προσφύγων είχε δώσει φρούδες ελπίδες και γρήγορα ναυάγησε. Η Γαλλία μάλιστα, σύμφωνα με τον Φέσελ, θα αποδειχτεί στα ζητήματα της μετανάστευσης και ασύλου περισσότερο αδιάλλακτη από την Αγγλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες (σ. 144).
Οι ιδεολογικές αυτές αγκυλώσεις, στις οποίες φαίνεται να ρέπει η Γαλλία σε συνδυασμό με έναν φασισμό της πένας που αρχίζει να ορθώνεται με αντισημιτικά σχόλια στον Τύπο, οδηγούν σε δημοκρατική ανεπάρκεια που ενισχύεται με την άνοδο του αυταρχισμού στην Ευρώπη. Η αποδυνάμωση της δημοκρατίας για μία χώρα που καυχιόταν γι’ αυτήν λόγω της Ιστορίας της κάνει τον Φέσελ να σκέπτεται ότι η πρώτη ήττα της Γαλλίας δεν ήρθε με την κατάρρευση του γαλλικού μετώπου μπροστά σε ένα χαλύβδινο καθεστώς που έφερε το καθεστώς Βισύ. Η ήττα ήταν κάπως παλιότερη (σ. 178).
Ξανά στο 2018
Η παλινδρόμηση στο 1938 μοιάζει με ένα διαρκές παρόν. Αν και ο Φέσελ δεν διατείνεται πως η ιστορία επαναλαμβάνεται, θεωρεί ότι η αναλογία ανάμεσα στο 1938 και το 2018 παρουσιάζει ενδιαφέρον ως προειδοποίηση για εκείνα τα μέτρα που μολονότι λαμβάνονται προς υπεράσπιση της δημοκρατίας, κινδυνεύουν αντίθετα να την ενταφιάσουν (σ. 194). Το παρελθόν σαφώς και δεν επαναλαμβάνεται, φωτίζει ωστόσο το παρόν μας. Οι βασικές αρχές του 1938 (φιλελεύθερη οικονομική πολιτική, κοινωνική οπισθοδρόμηση και εθνική αναδίπλωση) είναι πάντα παρόντα. Ο Φέσελ βλέποντας αυτές τις ομοχρονίες σε μη ομόχρονες στιγμές και χωρίς να κάνει καμία αναφορά στο Εθνικό Μέτωπο του σήμερα, υπαινίσσεται για τη Γαλλία μία οπισθοδρομική άνοιξη γεμάτη με πολιτικές ατροφίες. Το μεγάλο ερώτημα που εγείρεται είναι πόσο εύθραυστο και πορώδες θα αποδειχτεί το κεκτημένο της νεοτερικότητας που έχει στον πυρήνα του τον ορθολογισμό και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Στις προεδρικές εκλογές της Γαλλίας του 2017 αποδείχτηκε ανθεκτικό κατατάσσοντας τη Μαρίν Λε Πεν στη δεύτερη θέση. Στις επόμενες;
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Στη φωτογραφία, συλληφθέντες Εβραίοι παρελαύνουν στο Όλτενμπουργκ τον Νοέμβριο του 1938, μετά τη Νύχτα των Κρυστάλλων. Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.]
