Η αναγνωστική μου χρονιά τελειώνει με τον καλύτερο τρόπο: Στο κομοδίνο μου βρίσκεται ο δεύτερο μέρος του Δον Κιχότε ντε λα Μάντσα που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις του Βιβλιοπωλείου της Εστίας. Για τη μετάφραση της Μ. Παναγιωτίδου έχουν μιλήσει και θα μιλήσουν αρμοδιότεροι, ως αναγνώστης όμως απολαμβάνω τη ζωντάνια και τη θελκτικότητα του κειμένου. Περιμέναμε 10 χρόνια για την έκδοση του β΄ τόμου, το αποτέλεσμα όμως μας αποζημιώνει.
Τα δυο κείμενα της Έκκλησης προς τους Ευρωπαίους (εισαγωγή-μετάφραση: Σώτη Τριανταφύλλου) του Στέφαν Τσβάιχ γράφτηκαν τον Μεσοπόλεμο, όταν οι φωτιές του πολέμου αναζωπυρώνονταν από τους ανέμους του εθνικιστικού παραλογισμού. Για τον συγγραφέα η Ευρώπη είναι ένας «μοναδικός πνευματικός οργανισμός» σε «μεγάλη ηθική κόπωση, έλλειψη αισιοδοξίας, δυσπιστία που είναι έτοιμη να ξυπνήσει σε κάθε ευκαιρία και νευρικότητα, καταθλιπτική διάθεση που απορρέουν από το γενικό αίσθημα ανασφάλειας». Κόντρα σε αυτό το κλίμα, ο Τσβάιχ προτείνει την ενίσχυση της πνευματικής ενότητας των Ευρωπαίων, ώστε «η επόμενη γενιά σε όλα τα έθνη, να ζήσει σε μια Ευρώπη εξαγνισμένη από κάθε μίσος και κάθε καχυποψία, και να βρει σ’ αυτή τη σφαίρα μια δεύτερη πατρίδα, δίπλα και πάνω από τη δική της».
Ο Τόμας Μαν έγραψε το κείμενο Αυτός ο πόλεμος (μετάφραση: Μ. Ζαχαριάδου, Επίμετρο: Κ. Παπαγεωργίου) στις αρχές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Γνωρίζοντας καλύτερα από καθέναν τη γερμανική ψυχή, ο συγγραφέας προβλέπει τη φρίκη και την καταστροφή που θα προκύψει (και την οποία την περιέγραψε στο αριστούργημά του Δόκτωρ Φάουστους). Η σημασία όμως του κειμένου δεν βρίσκεται στην πρόρρηση της αθεμιτουργίας, αλλά στον οραματισμό της επόμενης μέρας. Ο Μαν περιγράφει τον κόσμο που θα προκύψει από την επικράτηση των Ναζί και τον άλλον που θα ξημερώσει με την νίκη των Συμμάχων. Δεν έχει τόσο σημασία πού έπεσε μέσα και πού διαψεύστηκε. Εκείνο που συγκλονίζει τον σύγχρονο αναγνώστη είναι η διαύγεια με την οποία περιγράφεται το έρεβος που γλιτώσαμε, αλλά και ιδανικό που αποτύχαμε να υλοποιήσουμε. Οι σελίδες που ο Τόμας Μαν εξηγεί το αύριο της Ευρώπης και του Κόσμου μετά την ενδεχόμενη νίκη των Συμμάχων είναι το πιο δριμύ κατηγορώ για τις ανάξιες ηγεσίες που το διαχειρίστηκαν και η πιο εύγλωττη εξήγηση για την άνοδο του ευρωσκεπτικισμού, του αντιευρωπαϊσμού, των εθνικισμών και των νεοναζιστών που ζούμε σήμερα.
Jacques Le Goff, Πρέπει, αλήθεια, να κόβουμε την ιστορία σε φέτες;, μετάφραση: Δέσποινα Λαμπαδά, Αθήνα 2016.
Τι θεωρούνταν και τι θεωρείται ως «Μεσαίωνας» από τους ιστορικούς, τους διανοούμενους και το ευρύτερο κοινό και πώς αυτός αξιολογούνταν βρίσκεται στην καρδιά ετούτου του βιβλίου. Υποστηρικτής της «μακράς διάρκειας» ο Le Goff περιγράφετει πώς οι άνθρωποι μιας «φανταστικής νεωτερικότητας» ήδη από τον 14ο αιώνα διαχώρισαν εαυτούς από τη «μέση εποχή» και πώς αυτός ο «Μεσαίωνας» ταυτίστηκε με τους σκοτεινούς αιώνες για να αποκτήσει και πάλι κάποια λάμψη τον 19ο αιώνα με τον ρομαντισμό. Στον πυρήνα όμως του προβληματισμού του συγγραφέα βρίσκεται ο αγώνας του ανθρώπου να κυριαρχήσει επί του χρόνου, ο οποίος μόνο εν μέρει μπορεί να ευωδοθεί.
Πολ Ρικέρ – Κορνήλιος Καστοριάδης, Διάλογος για την ιστορία και το κοινωνικό φαντασιακό, μετάφραση Σωτήρης Σιαμανδούρας, Αθήνα 2018.
Το σύντομο αυτό βιβλίο περιέχει τον διάλογο του Ρικέρ και του Καστοριάδη, που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της ραδιοφωνικής εκπομπής «Le bon plaisir» το 1985. Ο τίτλος του βιβλίου περιγράφει το βασικό θέμα της συζήτησης, που ο κάθε φιλόσοφος το προσεγγίζει από διαφορετική σκοπιά: Ο Καστοριάδης υπερασπίζεται τη δημιουργία του νέου στην ιστορία, ενώ ο Ρικέρ υποστηρίζει ότι καθετί νέο παράγεται από προϋπάρχοντα στοιχεία. Η συζήτηση, που διεξάγεται σε φιλικούς τόνους, είναι έντονη με επιχειρήματα που ανταλλάσσονται σε καταιγιστικούς ρυθμούς προβληματίζοντας γόνιμα τον αναγνώστη. Ο πρόλογος του Johann Michel, που επιμελήθηκε την έκδοση, είναι κατατοπιστικός.
Noel Lenski, Failure of Empire: Valens and the Roman State in the Fourth Century A.D., Berkeley 2002.
Τα εγχειρίδια βυζαντινής ιστορίας αφιερώνουν μόνο λίγες αράδες στον Βάλη, παρότι βασίλεψε για 14 χρόνια κι όχι άδικα, αφού το πιο αξιομνημόνευτο γεγονός της βασιλείας του ήταν η συντριβή της Αδριανούπολης τον Αύγουστο του 378. Ο Lenski όμως κατορθώνει αφηγούμενος τον βίο και το έργο ετούτου του απαίδευτου και μάλλον άχαρου αυτοκράτορα να συνθέσει μια συναρπαστική τοιχογραφία της αυτοκρατορίας, αλλά και της οικουμένης, κατά το δεύτερο μισό του 4ου αιώνα.
Christopher Kelly (επιμ.), Theodosius II: Rethinking the Roman Empire in Late Antiquity, Cambridge 2013.
Είναι δυνατόν ο μακροβιότερος αυτοκράτορας να είναι και ο πιο μαλθακός, ο πιο αδύναμος, ο πιο ανήμπορος, ο πιο άβουλος; Ναι, απαντούσαν οι παλαιότεροι ιστορικοί και δεν φείδονταν γόων και οδυρμών για την κατάντια της αυτοκρατορίας επί Θεοδοσίου Β΄. Τα τελευταία χρόνια όμως γίνεται προσπάθεια οι πλούσιες πηγές της εποχής να διαβαστούν χωρίς τις προκαταλήψεις του παρελθόντος, Έτσι διαμορφώνεται μια εικόνα για το α’ μισό του 5ου αιώνα, η οποία διαφοροποιείται σημαντικά από την παραδοσιακή, καθώς δεν παρουσιάζει ένα τελματωμένο κράτος, αλλά μια κοινωνία που απολαμβάνει τους καρπούς των αγώνων της προηγούμενης περιόδου και προχωρά σε σημαντικές αλλαγές σε επίπεδο διοίκησης και ιδεολογίας.
Μεγάλη αναγνωστική χαρά μου πρόσφεραν κι άλλα βιβλία τη χρονιά που πέρασε. Το αθηναϊκό νουάρ του Δ. Μαλαφέκα Δε λες κουβέντα, νευρικό κι απρόβλεπτο, έλουσε με καλοκαιρινό ήλιο τις πρώτες μέρες του Νοεμβρίου μου.
Το βιβλίο του Στ. Ζουμπουλάκη Στ’ αμπέλια αποτελεί ένα μεγάλο στοίχημα: Να μιλήσει για το παρελθόν, για τα παιδικά καλοκαίρια στη Συκιά Λακωνίας με συγκίνηση, αλλά χωρίς νοσταλγία. Έτσι ο συγγραφέας καταφέρνει να μιλήσει με ακρίβεια για έναν κόσμο που η εξιδανίκευση τον έχει παραμορφώσει, αλλά, πιο σημαντικό ίσως, να στρέψει τον προβολέα του στοχασμού στο σήμερα, χωρίς τις συνήθεις βεβαιότητες και κλισέ. Άσκηση αυτοβιογραφίας αποτελεί και το βιβλίο του Τ. Χυτήρη Ημερολόγιο μιας επιστροφής. Σε τρία αφηγήματα ο συγγραφέας βλέπει τον εαυτό του από μέσα κι από έξω κι επισκέπτεται με χιούμορ και σαρκασμό μια εποχή που απερίσκεπτα μυθοποιήθηκε κι εξίσου απερίσκεπτα αποδομείται, τη Μεταπολίτευση.
