Φύλλο Μηδέν
Ουμπέρτο Έκο
εκδ. Ψυχογιός
σελ. 242
2015
Το Φύλλο Μηδέν είναι το τελευταίο μυθιστόρημα που δημοσίευσε ο Ουμπέρτο Έκο πριν το θάνατό του, ένα βιβλίο πολύ διαφορετικό από τα προηγούμενα μυθιστορήματά του αλλά γεμάτο από το γνωστό καυστικό του χιούμορ για την κοινωνία και το χειρισμό αυτής μέσω των επικοινωνιακών τεχνασμάτων.
Πολύ σύντομα να αναφέρουμε ότι το βιβλίο έχει ως κεντρικό θέμα του τη δημοσιογραφική έρευνα και αποκάλυψη μίας εφημερίδας που πρόκειται να εκδοθεί σχετικά με το θάνατο του Μουσολίνι και τον ρόλο που φαίνεται να έχουν παίξει σε αυτόν τόσο η αμερικανική CIA όσο και η ιταλική τρομοκρατική οργάνωση Κόκκινη Ταξιαρχία. Η ίδια η εφημερίδα είναι ένα καλοστημένο ψέμα, με άρθρα γραμμένα από συγγραφέα-φάντασμα, που για τους δικούς του λόγους προτιμάει να γράφει για λογαριασμό άλλων παρά να καταπιαστεί με ένα δικό του έργο.
Και ενώ ο Έκο πάντοτε στα μυθιστορήματά του καταπιάνεται με την ιστορία η ειδοποιός διαφορά σε αυτό το έργο του είναι ότι το κομμάτι της (σύγχρονης) ιστορίας που αναφέρει δεν δραματοποιείται μέσω της μυθιστοριοποίησης ιστορικών γεγονότων και προσωπικοτήτων, αλλά παρατίθεται σε μορφή δημοσιογραφικής αποκάλυψης. Γι’ αυτό και οι αναγνώστες οι μη μυημένοι στη λογοτεχνία και το πνεύμα του Έκο ίσως να μην είναι απόλυτα προϊδεασμένοι και εξαρχής, όπως σε ένα ιστορικό μυθιστόρημα, ότι όσα διαβάζουν δεν είναι ακριβή. Η παράθεσή τους μάλιστα γίνεται με τόσο εμπεριστατωμένο τρόπο που μόνον όταν η ιστορία αρχίζει να περιπλέκεται στεριώνουν και οι υποψίες περί του μη αληθούς αυτών, λόγω της υπερβολής και φυσικά της συνωμοσιολογίας που τις διαπνέει.
Εκτός όμως αυτού του κεντρικού στοιχείου του μυθιστορήματος, ο Έκο καταπιάνεται και με ένα από τα πιο αγαπημένα του θέματα, τη δημοσιογραφία, που ουκ ολίγες φορές είχε αναλύσει στο παρελθόν βάσει της επιστήμης της σημειολογίας (π.χ. «Η σημειολογία στην καθημερινή ζωή», εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία). Ο Έκο παρουσιάζει τον δημοσιογραφικό κόσμο ίσως λίγο χειρότερο από όσο τον φανταζόμαστε, μια εμπορική επιχείρηση που βασίζεται στις δημόσιες σχέσεις και προωθεί συγκεκριμένες ιδεολογίες και τάσεις κατασκευάζοντας πολύ συχνά το περιεχόμενό της για να πουλήσει («Η πονηριά έγκειται στο να βάλεις πρώτα εντός εισαγωγικών μια κοινότοπη άποψη και μετά μια δεύτερη, πιο στηριγμένη, που να μοιάζει με την άποψη του δημοσιογράφου»). Όμως μέσω αυτής της εικόνας ο Έκο εμπαίζει και όλους εμάς τους δέκτες των δημοσιογραφικών ερευνών οι οποίοι αγνοώντας την ιστορία, εμμένοντας σε κοινωνικά στερεότυπα και όντας ανίκανοι να σκεφτόμαστε κριτικά γινόμαστε ή μπορούμε να γίνουμε υποχείρια ακόμη και μιας άσημης εφημερίδας. Όταν για παράδειγμα οι αρθρογράφοι συζητούν για το επικείμενο να εκδοθεί άρθρο τους, λίγο ή πολύ μπορούμε να βάλουμε τον εαυτό μας στη θέση του αναγνώστη που φαντάζονται ότι θα προσελκύσουν εκείνοι και ίσως κάποιοι να έχουμε βρεθεί ήδη σε αυτήν τη θέση: «Μπορείς να βρεις κάνα πρόσφατο αγγλικό βιβλίο που ν’αναφέρεται στην ιστορία του Καίσαρα, έπειτα βάζεις έναν πηχυαίο τίτλο, Συνταρακτική ανακάλυψη των ιστορικών του Κέιμπριτζ, Ο καίσαρας πράγματι δολοφονήθηκε στις Ειδούς του Μαρτίου, επαναλαμβάνεις την ιστορία και έχεις ένα άρθρο νοστιμότατο». Η τακτική αυτή είναι άκρως επίκαιρη αν σκεφτεί κανείς ότι σήμερα οι ηλεκτρονικές εφημερίδες ή σελίδες ακολουθούν σε ένα γενικότερο πλαίσιο αυτήν τη λογική κατά την επιλογή των άρθρων και κυρίως των τίτλων τους.
Πέρα από αυτό όμως ο Έκο στηλιτεύει με ανάλαφρο ύφος και χιούμορ και τους ανθρώπους που μπορεί μεν να είναι έξυπνοι και να έχουν κριτική σκέψη και προσόντα, ωστόσο κάποιοι από αυτούς επαναπαύονται σε εύκολες λύσεις και φυγοπονούν («Για να απελευθερωθώ από το βίτσιο της αναφοράς σταμάτησα να γράφω») ή δειλιάζουν να διεκδικήσουν τη ζωή που θεωρούν αξιόλογη («ονειρευόμουν αυτό που ονειρεύονται όλοι οι αποτυχημένοι, να γράψω κάποτε ένα βιβλίο»).
Θα ήταν τέλος, μεγάλη παράλειψη νομίζω να μην αναφερθούμε και στη μετάφραση, καθώς η Έφη Καλλιφατίδη έχει κάνει και πάλι μία πολύ προσεγμένη δουλειά, παρέχοντας χρήσιμες για τον αναγνώστη, σύντομες και περιεκτικές υποσημειώσεις τόσο γλωσσολογικές όσο και επεξηγηματικές για γεγονότα και πρόσωπα που αναφέρονται στο βιβλίο ώστε η ανάγνωση ρέει αβίαστα.
Το «Φύλλο Μηδέν» είναι ένα εκπληκτικά –για τα δεδομένα του συγγραφέα- σύντομο και συνοπτικό, χωρίς φλυαρίες όπως προηγούμενα έργα του, μυθιστόρημα αλλά ταυτόχρονα πολύ δυναμικό, ειλικρινές και ενίοτε σκοτεινό, διαποτισμένο από την αρχή ως το τέλος με το πνευματώδες χιούμορ του Έκο. Ο μεγάλος αυτός στοχαστής πριν φύγει μας έκλεισε το μάτι με αυτό το βιβλίο γράφοντας: «Οι υποψίες δεν είναι ποτέ υπερβολικές. Να υποψιάζεσαι, να υποψιάζεσαι, να υποψιάζεσαι, μόνο έτσι θα βρεις την αλήθεια».
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ.]
Δείτε την ύλη του έντυπου τεύχους μας εδώ.
