Μιλτιάδης Οικονόμου
Ο Δυτικός Μεσαίωνας και η μετάβαση στη Νεοτερικότητα
Εκδ. Εκάτη, 2014
Κατ’ αρχάς πρέπει να πούμε πως έχουμε στα χέρια μας ένα ογκωδέστατο ιστορικό βιβλίο, συγγραφικό άθλο και μόχθο μιας τουλάχιστον δεκαετίας. Ο συγγραφέας του, Μιλτιάδης Οικονόμου, ταγμένος στην υπόθεση της Ιστορίας καταθέτει στις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων έναν θησαυρό που φέρει τον τίτλο Ο Δυτικός Μεσαίωνας και η μετάβαση στη Νεοτερικότητα, βιβλίο αναφοράς για κάθε ιστορικό του μέλλοντος, μελετητή και απλό αναγνώστη.
Το έργο απαρτίζεται από δύο τόμους και έπεται τρίτος. Στον πρώτο πραγματεύεται την πολιτική και στρατιωτική ιστορία, στο δεύτερο την οικονομική και κοινωνική οργάνωση, το δίκαιο και την πολιτική θεωρία, στον τρίτο θα ασχοληθεί με την επιστήμη, την τεχνολογία, τη θεολογία, τα καλλιτεχνικά ρεύματα και άλλες εξελίξεις. Στα περιεχόμενα του πρώτου τόμου μας εισάγει η κατατοπιστική «Εισαγωγή» επιμερισμένη σε τρεις ενότητες και ακολουθεί το κεφάλαιο «Ιστορία», το οποίο με τη σειρά του επιμερίζεται δεκατρία μέρη που σχέση έχουν με τα κράτη που δημιουργήθηκαν στην Ευρώπη: τα δεκατέσσερα ιταλικά κράτη, το βησιγοτθικό και το ισπανικό, το πορτογαλικό, το φραγκικό, το γερμανικό, η Ελβετική Συνομοσπονδία, το αγγλοσαξονικό, οι Βίκιγκς και τα σκανδιναβικά, τα τρία σλαβικά, η Φλάνδρα και η Βουργουνδία. Στα περιεχόμενα του δεύτερου τόμου, το πρώτο κεφάλαιο περιλαμβάνει τα κεφάλαια «Οικονομία και Κοινωνία» (σε έξι ενότητες), το «Δίκαιο» (σε εννέα ενότητες) και, τέλος, «Πολιτική θεωρία» (σε οχτώ ενότητες).
Αρχίζοντας από τον όρο – «Μεσαίωνας» – ο συγγραφέας μας ενημερώνει πως γεννήθηκε τον 17ο αιώνα. Η περίοδος την οποία καλύπτει αρχίζει με την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και τελειώνει με την ανάδυση της νεοτερικής Ευρώπης. Σε χρήση των ιστορικών υπήρχαν διάφοροι λατινικοί όροι. Ο όρος media tempestas ανιχνεύεται για πρώτη φορά σε λογοτεχνικά κείμενα του 15ου αιώνα, ενώ οι όροι media aetas, media antiquitas και media tempora μαρτυρούνται τον επόμενο αιώνα. Όσον αφορά τη διαίρεση της ιστορίας σε αρχαία, μέση και νεοτερική είναι ο Κρίστοφ Κέλλερ ή Kellarius που εισήγαγε το τριπλό αυτό σχήμα στη διδασκαλία των ιστορικών σπουδών τον 17ο αιώνα.
Ο Μεσαίωνας έχει προσκτηθεί τον τίτλο «σκοτεινός» λόγω της υποτίμησης της εποχής από τους ουμανιστές ιστορικούς του 15ου και 16ου αιώνα, η οποία ήταν «ζοφερή, μεταβατική περίοδος», ανάμεσα σε δύο περιόδους ακμής, όπως η αρχαία που προηγήθηκε και η Αναγέννηση που ακολούθησε. Ο Πετράρχης επίσης ονόμασε την περίοδο «σκοτεινοί αιώνες» διαστέλλοντάς την «παλαιά ρωμαϊκή» από την «νέα χριστιανική» που φτάνει ως την δική του εποχή την «moderna». Διάφοροι άλλοι μελετητές θεωρούν τη γερμανική αυτοκρατορία συνέχεια της ρωμαϊκής. Ο Λεονάρντο Μπρούνι χαρακτήρισε την κατάρρευση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας καταστροφική και τον Μεσαίωνα, «πρελούδιο της ανάδυσης των ιταλικών πόλεων-κρατών», ενώ ο παππικός γραμματέας Φλάβιο Μπιόντο θεωρεί την παρακμή αποτέλεσμα της δήωσης της Ρώμης το 412. Με την εξαίρεση του Μακιαβέλι που θεωρούσε την εποχή του «διεστραμμένη αναγέννηση», όλοι οι άλλοι συντάσσονται με τις εκτιμήσεις του Μπρούνι και του Μπιόντο.
Ο Οικονόμου λέει πως οι ιταλοί ουμανιστές του 15ου και του 16ου αι. παρακάμπτοντας «επιδεικτικά» τη φεουδαλική εποχή ασχολούνται μόνο με τη δική τους και τα καλλιτεχνικά επιτεύγματά της και ότι ο όρος rinascita που ίσχυε για τις τέχνες μεταφέρθηκε στα γράμματα από τον Πάολο Τζόβιο και έπειτα διαδόθηκε στην βόρεια Ευρώπη. Εδώ ο συγγραφέας είναι πολύ αναλυτικός και ο ειδικός μελετητής θα βρει πλήθος πληροφοριών που θα φωτίσουν τη σκοτεινή εκείνη περίοδο, με ονόματα και ενέργειες ουμανιστών Ιταλών, Γάλλων, Γερμανών, διαφοροποιήσεις συγκλίσεις και αποκλίσεις. Το γεγονός είναι πως όλες οι προσπάθειες κατέληξαν να φωτίσουν το πεδίο και να ανατρέψουν «στρεβλές μεροληπτικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις που έβλεπαν τον μεσαίωνα μόνο σκοτάδι» και να αναδείξουν «θετικές και πρωτότυπες εκφάνσεις του μεσαιωνικού πολιτισμού», πράγμα που εδραίωνε την πεποίθηση ότι η αναγέννηση δεν γεννήθηκε από το «μεσαιωνικό ζόφο» αλλά «οργανικά μέσα την αστική οργάνωση και τη βαθμιαία ανάπτυξη της μεσαιωνικής κοινωνίας». Και το σημαντικότερο, μεγάλοι στοχαστές, ρομαντικοί και δημιουργοί του 18ου αιώνα, Άγγλοι και Γερμανοί προσέτρεξαν στον μεσαίωνα, ο οποίος περιεβλήθη με έναν «ιδεαλιστικό μανδύα που επέτρεψε την επανερμηνεία του ως μιας χρυσής εποχής αθωότητας και συναισθηματικής ασφάλειας» που διέσωσε τον μεσαιωνικό πολιτισμό, ήτοι δημώδη γλώσσα, εθιμικό δίκαιο, και εθιμικούς θεσμούς μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα.
Η εκτίμηση των στοχαστών άλλοτε υπέρ και άλλοτε κατά γέννησε ενδιαφέρουσες απόψεις, ενώ υπήρξαν και εκείνοι οι οποίοι επιθυμούσαν «να αποκαταστήσουν τη διαταραγμένη ισορροπία», αναζητώντας τις ρίζες της αναγέννησης στον χριστιανικό μεσαίωνα.
Συνοψίζοντας, ο Πρώιμος Μεσαίωνας χαρακτηρίζεται από στοιχειώδη κοινωνική και πολιτική οργάνωση, νομικό πολιτισμό των γερμανικών φύλων, τα οποία εγκαταστάθηκαν σε εδάφη της πρώην ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (5ος -8ος αι.) και θα κορυφωθεί με τη συγκεντρωτική, γραφειοκρατική οργάνωση στην εποχή της μοναρχίας του Καρλομάγνου (8ος -9ος αι.). Επίσης, σ’ αυτή την περίοδο, μπορούμε να μιλήσουμε για «ελάσσονα αναγέννηση των γραμμάτων και τεχνών», μελέτη αρχαίων κειμένων, διαμόρφωση των εθνικών γλωσσών και χρήση της λατινικής ως γλώσσας της κρατικής εξουσίας και διπλωματίας. Η ευρωπαϊκή ιστορία θα αλλάξει σελίδα εξαιτίας τριών βασικών γεγονότων: Το ένα είναι η ανάπτυξη ενός «νέου ευρωπαϊκού χριστιανισμού», στη βόρεια περιοχή των Άλπεων, το δεύτερο είναι ο χωρισμός της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε δυτική και ανατολική και το τρίτο η κάθοδος των γερμανικών φύλων.
Ο Ώριμος ή Υψηλός Μεσαίωνας αρχίζει με το τέλος των γερμανικών εισβολών και την απώθηση των μουσουλμάνων. Χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου είναι η σχετική οικονομική ανάκαμψη, η πληθυσμιακή αύξηση, η εμπορική και αστική ανάπτυξη και, φυσικά, ο καθοριστικός ρόλος της εκκλησίας στην πολιτισμική ζωή και όχι μόνο. Το θεοκρατικό, γραφειοκρατικό παπικό κράτος γίνεται πρότυπο οργάνωσης για τα κοσμικά βασίλεια, σε επίπεδο δικαιοσύνης, γραφειοκρατίας και διοίκησης, τα οποία συγκροτούνται εκτοπίζοντας τους αντιστεκόμενους μικρούς φεουδάρχες. Ο χρόνος που τρέχει θα φέρει εξελίξεις στην επιστήμη και τις τέχνες, ονόματα επιστημόνων και καλλιτεχνών, σε κάθε τομέα, θα αναφανούν, θα ανανεωθεί το ενδιαφέρον για τις κλασικές σπουδές, θα δοθεί ώθηση στην οικονομία, ενώ η ανάπτυξη των μαθηματικών και φυσικών επιστημών θα επηρεάσει τη φιλοσοφική σκέψη και η ηθική θα αναδειχθεί σε αυτοτελή κλάδο. Οι επιστημονικές κατακτήσεις και οι εφευρέσεις θα οδηγήσουν τον άνθρωπο σε νέους δρόμους και μακρινά ταξίδια. Η μεγάλη ανάπτυξη της αστικής τάξης θα φέρει στην κορυφή ιταλικές πόλεις και μεγάλους οίκους– Μέδικοι, ντέλα Σκάλα, Βισκόντι- οι οποίοι θα διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στα πολιτιστικά γεγονότα, αλλά και στα πολιτικά δρώμενα, όπου αλληλεξαρτήσεις και συσχετισμοί και συμμαχίες δεν είναι άμοιροι των οικονομικών και πολιτικών ζυμώσεων.
Η αφήγηση ακολουθεί τα ιστορικά γεγονότα με επιστημονική κριτική μέθοδο, έχοντας κατά νου την αριστοτελική προτροπή για την «ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων ως καθέκαστα» με καθοδηγητικό μίτο τη «φυσιοκρατική, οικονομική αντίληψη της ιστορίας».
Οι δύο τόμοι που ο Μιλτιάδης Οικονόμου παρέδωσε στο αναγνωστικό κοινό, το επιστημονικό με ειδικά ενδιαφέροντα και το φιλέρευνο με γενικά ενδιαφέροντα ικανοποιεί μια ανάγκη για ιστορική ενημέρωση και αποκατάσταση παλαιών στρεβλών απόψεων.
