1. Iain McGilchrist, The Master and His Emissary: The Divided Brain and the Making of the Western World, Yale University Press 2012.
Πρόκειται γιὰ ἕνα ἀνεκτίμητο βιβλίο: ὁ Iain McGilchrist, ἔχοντας ἐξαντλητικὴ ἐποπτεία τῆς σχετικῆς ἐρευνητικῆς βιβλιογραφίας, καταδεικνύει τὶς διαφορὲς μεταξὺ τῶν δύο ἡμισφαιρίων τοῦ ἐγκεφάλου. Αὐτὲς οἱ διαφορὲς ἔχουν ἐν τέλει ἐλάχιστα κοινὰ στοιχεῖα μὲ τὶς συνήθεις ὑπεραπλουστευτικὲς ἀντιλήψεις ποὺ κυκλοφοροῦν περὶ τοῦ θέματος: ὁ συγγραφέας ἐξηγεῖ ὅτι πρόκειται γιὰ διαφορὰ τρόπων προσέγγισης τῆς πραγματικότητας, καὶ ἡ ἐμμονὴ σὲ ἕναν ἀπὸ τοὺς δύο τρόπους δημιουργεῖ ριζικὰ διαφορετικοὺς πολιτισμούς. Σύμφωνα μὲ τὸν McGilchrist (καὶ ὑπεραπλουστεύω), τὸ ἀριστερὸ ἡμισφαίριο εἶναι τὸ ἡμισφαίριο τῆς χρήσης, τῆς ἀντικειμενοποίησης, τῆς ἔννοιας, ἐνῷ τὸ δεξὶ τῆς σχέσης, τῆς ἐμπειρίας, τοῦ βιώματος κλπ. Στὸ δεύτερο μέρος τοῦ βιβλίου, ἡ ἐπικυριαρχία τῶν «τρόπων» τοῦ ἀριστεροῦ ἡμισφαιρίου ἐπὶ τῶν «τρόπων» τοῦ δεξιοῦ φανερώνεται στὴν πορεία ἐξέλιξης τοῦ δυτικοευρωπαϊκοῦ ἀποκλειστικὰ πολιτισμοῦ – ἀλλὰ ἀποτελεῖ καὶ τὴν αἰτία τῶν ἐπερχομένων ἀδιεξόδων του. Καμμία περιγραφὴ τοῦ βιβλίου δὲν ἐπαρκεῖ γιὰ νὰ δώσει ἔστω ἕνα δεῖγμα τῆς σημασίας του: ἡ ἀνάγνωσή του προτείνεται ἐπιτακτικά, μὲ σφοδρότητα.
2. Torstein Theodor Tollefsen, Activity and Participation in Late Antique and Early Christian Thought, Οxford University Press 2012
Στὴν τρέντυ Ἑλλάδα, οἱ κορυφώσεις φιλοσοφικῆς σκέψης τῆς «βυζαντινῆς» περιόδου συχνότατα δὲν θεωροῦνται ἀκριβῶς φιλοσοφία, διότι εἶχαν τὴν ἀτυχία νὰ ἀνήκουν σὲ χριστιανοὺς ἢ -φρῖξον ἥλιε- σὲ πατέρες τῆς Ἐκκλησίας. Ἀντ’ αὐτῶν, ἡ φιλοσοφικὴ πτωχεία μέτριων ἢ καὶ ἐνίοτε ἀφελῶν μορφῶν τῆς «βυζαντινῆς» περιόδου ἀνακηρύσσεται πανηγυρικὰ σὲ véritable «βυζαντινὴ» φιλοσοφία. Ὁ Torstein Theodor Tollefsen, καθηγητὴς φιλοσοφίας στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Ὄσλο, δὲν μοιράζεται τὶς νεοελληνικὲς ἀγκυλώσεις. Ἀναλύει τὶς ἔννοιες τῆς μετοχῆς/μεθέξεως (participation) καὶ τῶν ἐνεργειῶν (activities) στὸν Γρηγόριο Νύσσης, στὶς ἀρεοπαγιτικὲς συγγραφές, στὸν Μάξιμο τὸν Ὁμολογητὴ καὶ στὸν Γρηγόριο Παλαμᾶ ὡς ἑρμηνευτικὰ κλειδιὰ γιὰ τὴν ἑλληνικὴ φιλοσοφικὴ σκέψη τῶν χριστιανικῶν αἰώνων. Ἔχουμε ἐπιμέρους διαφωνίες στὶς προσεγγίσεις καὶ στὰ πορίσματα τοῦ Tollefsen, μὰ τὸ ἔργο ποὺ ἀνέλαβε εἶναι τιτάνιο: νὰ καταδείξει τὴν φιλοσοφικὴ σημασία τῶν ἐνεργειῶν γιὰ τὴν τότε ὀντολογία στὰ πλαίσια τῆς ἀκαδημαϊκῆς φιλοσοφίας, δηλαδὴ στὰ πλαίσια ἑνὸς χώρου στὸν ὁποῖο κυριαρχεῖ ἀσύλληπτη σύγχυση σχετικὰ μὲ τὶς ἐνέργειες καὶ ἄλλες θεμελιώδεις ἔννοιες τῆς «βυζαντινῆς» φιλοσοφίας.
3. Nicholas Carr, The Shallows: How the Internet is Changing the Way We Think, Read and Remember, Faber & Faber, 2011.
Ὁ Carr καταδεικνύει, ἀξιοποιώντας κι αὐτὸς τὰ πλούσια πορίσματα προσφάτων νευρολογικῶν ἐρευνῶν, τὸ πῶς ἡ συχνὴ χρήση τοῦ διαδικτύου ἀλλάζει τὴν ἴδια τὴν βιολογικὴ δομὴ τοῦ ἐγκεφάλου, καὶ μάλιστα μὲ ἐκπληκτικὴ ταχύτητα. Ἕνα ἀπὸ τὰ ἐπὶ μέρους ἀποτελέσματα αὐτῆς τῆς ἀλλοίωσης εἶναι ἡ ἀπώλεια τῆς ἱκανότητας τῆς «βαθειᾶς ἀνάγνωσης»: ἐθιζόμαστε βιολογικὰ στὸ νὰ διαβάζουμε μὲ τὸν τρόπο τοῦ διαδικτύου, ἤτοι τσιμπολογώντας κομμάτια κειμένου καὶ ἀναμένοντας τὸν ἑπόμενο ὑπερσύνδεσμο ποὺ θὰ μᾶς ἀποσπάσει ἀπὸ τὴν ἑνιαία ροὴ νοήματος γιὰ νὰ μᾶς κατακερματίσει σὲ πολλὲς μικρότερες. Οἱ συνέπειες αὐτοῦ τοῦ νέου τρόπου σκέψης (σημαντικὰ μεγαλύτερου σὲ ἐπιφάνεια, σημαντικὰ μικρότερου σὲ βαθύτητα) γιὰ τὴν ἴδια τὴν ἐξέλιξη τοῦ πολιτισμοῦ εἶναι σημαντικότατες, καὶ ὁ Carr ἐπεξηγεῖ τὸ ἀναπόφευκτο τῆς ἐπερχόμενης «στροφῆς». Τὸ ἐρώτημα ποὺ ἀναδύεται εἶναι τὸ τί θὰ ἀντικαταστήσει τὸν ρόλο τῆς «βαθειᾶς σκέψης» καὶ τῆς «βαθειᾶς ἀνάγνωσης» σὲ αὐτὸ τὸ ἐπερχόμενο πολιτισμικὸ παράδειγμα: σίγουρα ὄχι ἡ ὅλο καὶ πληρέστερη συσσώρευση πληροφοριῶν-hyperlinks.
4. Σάμιουελ Π. Χάντιγκτον, Η σύγκρουση των πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης, Terzo Books, 1999
[Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, Simon & Schuster 2002.]
Ἔχουμε συχνὰ τὴν ψευδαίσθηση ὅτι γνωρίζουμε πάνω-κάτω τί λένε τὰ λεγόμενα «κλασικὰ» βιβλία ἀκόμη κι ἂν δὲν τὰ ἔχουμε διαβάσει. Τὸ βιβλίο τοῦ Χάντιγκτον εἶναι μιὰ ἀποκάλυψη ποὺ ὑπερβαίνει κατὰ πολὺ τὴν γενικὴ ἐποπτεία τῆς «θέσης» του ἢ τὴν πληροφόρηση γι’ αὐτὸ πρὶν ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀνάγνωσή του. Ἐπίσης, καταδεικνύει τὸ κωμικὸν ὅσων θεωροῦν ὅτι οἱ πολιτισμικὲς διαφορὲς εἶναι «ψιλὰ γράμματα» ἢ μικρο-εμπόδια ποὺ πρέπει νὰ παρακαμφθοῦν.
5. J.M. Wallace-Hadrill, The Barbarian West, 400-1000, John Wiley & Sons 1996.
Οἱ ἀπαρχὲς τοῦ παγκοσμιοποιημένου σήμερα δυτικοευρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ.
[Ο Σωτήρης Μητραλέξης είναι υποψήφιος διδάκτωρ φιλοσοφίας (Freie Universitat Berlin). Φωτογραφία: Hector Guerra.]
