Ανθούλα Δανιήλ, Οι αξέχαστοι φίλοι μου, εκδ. Νίκας, Αθήνα 2023.
Καμιά φορά, στο κεφάλι μου μέσα περνά μια βοή αστραπιαία και ύστερα φως. Αναδύονται τότε από την πέρα χώρα του μνημονικού πρόσωπα και εικόνες, ήχοι, φωνές, γέλια, και κλάματα, μια αυλαία θεάτρου σύρεται και εμφανίζονται, για λίγο μόνο, αχνές εικόνες. Έπειτα πάλι εξαφανίζονται, σβήνουν αργά σαν τον αόρατο θίασο του Καβάφη που απομακρύνεται…
Καθώς οι δεκαετίες της ζωής μας διαβαίνουν, χτίζουμε όλοι το δικό μας παρελθόν όπου βρίσκουν τη θέση τους σταδιακά πληθαίνοντας οι απώλειες. Επιστρατεύεται τότε η μνήμη –η καλή μνήμη– για να μας ενώσει ξανά με όσους προσφιλείς αποχώρησαν. Η καλή μνήμη λανθάνει μέσα μας. Παρακολουθεί την καθημερινότητά μας, ώσπου, κάποια στιγμή, τυχαία στιγμή, νιώθει ότι είμαστε έτοιμοι να την φέρουμε στο προσκήνιο.
Οι αξέχαστοι φίλοι μου είναι ένα είδος ωδής της Ανθούλας Δανιήλ για τους ανθρώπους μιας προσωπικής της πινακοθήκης μνήμης. Μας συστήνει λοιπόν τον κόσμο της (όπου, ναι, οι αναγνώστες «θα αναγνωρίσουν κάτι από τον εαυτό τους και από τη δική τους περιπέτεια στη ζωή»).
Η συγγραφέας είναι φιλόλογος με μακρά θητεία στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, καθώς και κριτικός (λογοτεχνίας, εικαστικών, μουσικής και θεάτρου). Όπως είναι αναμενόμενο, οι αξέχαστοι φίλοι της προέρχονται από αυτούς τους χώρους.
Το βιβλίο αποτελείται από τέσσερα μέρη άνισης έκτασης. Το πρώτο και το τέταρτο αποτελούν ουσιαστικά προοίμιο και επίμετρο για το δεύτερο και το τρίτο μέρος αντίστοιχα.
Στο πρώτο μέρος μαθαίνουμε –με έκπληξη– την προϊστορία του πάλαι ποτέ Ζ΄ Γυμνασίου Αρρένων (και νυν 7ου Λυκείου): το κτήριο έχει άμεση σχέση με τον άνθρωπο που απαθανατίστηκε στο παλιό τραγούδι «Καημένε Αθανασόπουλε τι σου ΄μελλε να πάθεις»· ήταν έργο του εργολάβου Αθανασόπουλου, που δολοφονήθηκε στα 1931 από τη σύζυγο και την πεθερά του, με το πτώμα του, κομμένο στα δύο, να ανακαλύπτεται πεταμένο στον Ιλισό.
Σ΄ αυτό το σχολείο, κάπου μισόν αιώνα αργότερα μια θέση ανήκε στην Ανθούλα Δανιήλ, που δίδαξε στις αίθουσές του για 14 χρόνια.
Οι αξέχαστοι φίλοι στο δεύτερο μέρος του βιβλίου είναι 11 συνάδελφοι εκπαιδευτικοί. Με διαφορετικά γνωστικά και διδακτικά πεδία, όλοι τους όμως το ίδιο ενεργοί μέσα στις ποικίλες εκφάνσεις της ζωής. Άνθρωποι συχνά προικισμένοι αλλά «κανονικοί», με την οικογένειά τους, τις παρέες τους, τα αγαπημένα τους αναγνώσματα, τα αγαπημένα τους εδέσματα, το αγαπημένο τους κρασί, αλλά και την προσωπική τους συγγραφική συνεισφορά.
Η Ανθούλα Δανιήλ δίνει τον ορισμό του λειτουργήματος, με τη φράση «Δίδαξε και έβαλε παιδιά στο Πανεπιστήμιο», που αποτελεί και κατά τα δύο μέρη της στόχο και επιβράβευση. Κι ακόμη, αποκαθιστά την παρεξηγημένη (ατυχώς όχι πάντα άδικα) οικογένεια των καθηγητών που έχουν γίνει αποδέκτες σκωπτικών σχολίων και ιδιαίτερα την οικογένεια των φιλολόγων, που ο τίτλος τους και μόνο υπήρξε περίπου συνώνυμος του στείρου συντηρητισμού.
Οι βίοι τους παρατίθενται διανθισμένοι με στίχους και πεζογραφικά κείμενα άλλων ή δικά τους, με μουσικές, τραγούδια και δάνεια από την ακένωτη δεξαμενή της δημοτικής μας ποίησης.
(Δεν εκπλήσσει λοιπόν η παρακμή που αντικρίζει η φιλόλογος εκπαιδευτικός και φίλη εκπαιδευτικών –στην κυριολεξία εκπαιδευτικών–, όταν ύστερα από μερικά χρόνια απουσίας επισκέπτεται ξανά στο 7ο Λύκειο, για να αντικρίσει αδιάφορους και άψυχους «συναδέλφους».)
Αν στο δεύτερο μέρος του βιβλίου ερχόμαστε κοντά σε ανθρώπους άγνωστους που καθίστανται οικείοι, στο τρίτο μέρος πολλοί από εμάς συναντούμε γνώριμους, κάποιοι από τους οποίους είναι και αγαπημένοι μας:
Το τρίτο μέρος είναι αφιερωμένο σε 13 εκπροσώπους των γραμμάτων και των τεχνών (αναφέρω ενδεικτικά τους Νάνο Βαλαωρίτη, Γιάννη Βαρβέρη, Κώστα Πανιάρα, Νίκο Κούνδουρο, Χριστόφορο Μηλιώνη, Γιάννη Δάλλα, Κώστα Παπαγεωργίου). Είναι «οι άλλοι φίλοι» που η Ανθούλα Δανιήλ καθιστά ακόμα πιο γνώριμους, καθώς τους προσεγγίζοντάς τουςει σύντομα αλλά διεξοδικά με την ιδιότητά της ως κριτικού, καθώς και μέσα από την ανθρώπινη σχέση που τη συνέδεσε μαζί τους.
Παντού στο βιβλίο τη μνήμη σηματοδοτούν και οι «ληξιαρχικές» καταγραφές: η ημερομηνία και χρόνος της εκδημίας σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση, δίπλα στα ονοματεπώνυμα, ως επιβεβαίωση του τελεσίδικου και ως ενισχυτικό της μνήμης (με την εξαίρεση της ποιήτριας Ολυμπίας Καράγιωργα, της μόνης που βρίσκεται εν ζωή).
Οι διαφορετικές προσωπικότητες αποδίδονται με ζωντάνια, παραστατικότητα και θέρμη. Αξιοσημείωτοι είναι οι ευρηματικοί αποχαιρετισμοί που η Ανθούλα Δανιήλ απευθύνει στους απελθόντες, καθένας τους ταιριασμένος με την καθεμιά προσωπικότητα, χάρη στην ευέλικτη προσαρμογή των εκφραστικών μέσων.
Διαβάζουμε έτσι σκληρότερες διατυπώσεις: «Δεν θέλει πολύ να φανερωθεί το αθέατο […] Και το απίθανο, να το γεννιέται αμέσως στο μυαλό, πίνοντας το αίμα της πληγής και αφού τη στραγγίξει και χορτάσει, τραβάει βίαια και κλείνει την αυλαία…».
Όπως και γλυκύτερες: «Κρατάει ένα στυλό με πέννα χρυσή κι ένα με ασημένια και συνεχίζει να γράφει ποιήματα, δοκίμια, κριτικές και να συνθέτει ανθολογίες. Δεν φοράει πια το μαύρο το παλτό ούτε μαύρο κασκόλ, αλλά ένα ανοιχτό λινό άσπρο πουκάμισο και μπερδεύεται με τους αγγέλους.»
Το τέταρτο, σύντομο μέρος του βιβλίου αφορά δύο αξιομνημόνευτους θείους, ωστόσο θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι γράφτηκε για να οδηγήσει -μέσα από την αιώνια αντίστιξη που αποτελεί την κοινή μοίρα- στην αισιοδοξία του μέλλοντος και στον θρίαμβο της ζωής:
«Οι ωραίες μικρούλες Έρσι και Ίφι, οι δυο μαζί ανιψούλες-εγγονούλες έκαναν ρόδα με τα κορμάκια τους […] με τα λιγνά και τρυφερά χεράκια, ποδαράκια ροδαλά […] έκαναν προσομοίωση της ρόδας που γυρίζει σαν να ξετυλίγει ένα ατελείωτο σπιράλ, τη σερπαντίνα του χρόνου.»
Οι αξέχαστοι φίλοι μου δεν είναι θρήνος ούτε μνημόσυνο με τη χροιά που δίνουμε στη λέξη. Είναι μια αναστάσιμη εορτή, το φως μιας υγιούς μνήμης.
Eίναι μια αύρα καλοσύνης, που χαϊδεύει τις σελίδες. Δηλαδή, αν επικαλεστούμε τη σημειολογία, είναι αυτό που θα περίμενε κανείς από μια γυναίκα με το όνομα Ανθούλα.
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Ζωγραφική: ©Aron Wiesenfeld. Δείτε τα περιεχόμενα του δέκατου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
