Μια κριτική για το βιβλίο της Αλεξάνδρας Κ*
Το πρώτο πεζογράφημα της Αλεξάνδρας Κ* –εξαιρώντας τα θεατρικά έργα της– , το μυθιστόρημα Πώς φιλιούνται οι αχινοί (Πατάκης, 2017), ήταν ιδιαίτερο και θα μπορούσε κανείς να πει ότι πρωταγωνιστούσε σε αυτό η έξοχη χρήση της γλώσσας. Στο δεύτερο βιβλίο της, μια συλλογή διηγημάτων με τίτλο Πράγματα που σκέφτεται η παρθένος Μαρία καπνίζοντας κρυφά στο μπάνιο (Πατάκης, 2023), που περιλαμβάνει 20 διηγήματα κοινωνικού προβληματισμού, με πολλά στοιχεία από το ψυχογράφημα, η συγγραφέας επιβεβαιώνει τις προσδοκίες κι αποδεικνύει ότι ξέρει να μεταχειρίζεται τις λέξεις με χειρουργική ακρίβεια. Το σημαντικότερο δε, η αισθητική της γλώσσας είναι σχεδόν ποιητική, ακόμη κι όταν η ειρωνεία φτάνει στα άκρα. Παραθέτω μια από τις ωραιότερες περιγραφές ερωτικής συνεύρεσης, από το διήγημα με τίτλο «Ουδείς αχαριστότερος του ευεργτηθέντος», η οποία διαθέτει και ρυθμό:
Γονάτισε σεβαστικά, με ορθάνοιχτο σαγόνι, και έσκυψε και φίλησε το όρος των δακρύων, και τρυφερά σκαρφάλωσε μέχρι την κορυφή του κι έπειτα πάλι κύλησε ως κάτω στα ριζά του, κι ύστερα πάλι ανήφορο και πάλι κατρακύλα, και πάλι πάλι και ξανά, ξανά και πάλι πάλι, απ’ τις πηγές του Αχέροντα ως την αρχή του κόσμου, από το πρώτο πρώτο σπήλαιο ως πάνω τη σελήνη. Τι γλώσσα εξαίσια, ποιητική, έγινε ξαφνικά αυτός ο μυς που έμοιαζε πριν με σαύρα. Πόσο ευγενικά παράδερνε μέσα στις παρενθέσεις, πώς κένταγε έτσι τρυφερά τα δυο φτερά του σήματος της νίκης. (σελ. 66-67)
Τα έξι χρόνια που παρήλθαν από το πρώτο μυθιστόρημα, έχουν προφανώς χαρίσει στην Κ* μεγαλύτερη ευχέρεια στους ελιγμούς της με τις λέξεις και πιο σαφή αίσθηση της αφηγηματικής οικονομίας – συμβάλλει βεβαίως εδώ και η επιλογή της μικρής φόρμας του διηγήματος. Επιπλέον φαίνεται να μην βάζει πια κανέναν περιορισμό στο πνευματώδες και (αυτο)σαρκαστικό χιούμορ της, κυρίαρχο στοιχείο της συλλογής. Σκέτη απόλαυση! Ένα καλό δείγμα από το πρώτο και ομώνυμο της συλλογής διήγημα:
Μερικές εβδομάδες πριν από τον τοκετό, η έγκυος θα παρατηρήσει να τέμνει την κοιλιά της μια σκούρα γραμμή που αρχίζει από το ηβικό οστό και εκτείνεται ως το μέσον του στήθους της. Η γραμμή αυτή χαράσσεται ανέκαθεν από τη φύση για να υποδειχθεί στο βρέφος ο δρόμος προς το γάλα. Καθώς όμως η λειτουργία της αυτή έχει περιπέσει σε αχρηστία, η σύγχρονη παρθένος Μαρία μπορεί να τη χρησιμοποιήσει για να σημειώνει στις δύο στήλες της κοιλιάς της τα υπέρ και τα κατά της κατάστασής της. Όταν, καιρό μετά τον τοκετό, η γραμμή ξεθωριάσει, τίποτα δεν θα χωρίζει τη μια στήλη από την άλλη. Αυτό ονομάζεται μητρικό ένστικτο. (σελ. 14)
Ο τίτλος του βιβλίου θίγει ήδη ένα καίριο ζήτημα: είμαστε ικανοί να δούμε πραγματικά την αληθινή διάσταση του θηλυκού ανθρώπου; Συχνά οι άντρες, και όχι μόνο αυτοί, θαυμάζουν, σέβονται ή και εξιδανικεύουν τη γυναίκα όταν αυτή φέρει στα σπλάχνα της ένα παιδί. Η γυναίκα-μάνα αποτελεί σταθερό μοτίβο στην επί αιώνες ανδροκρατούμενη λογοτεχνία και το θηλυκό, ως ον ατελές, φέρεται να ολοκληρώνεται μόνο αφότου γεννήσει. Η άλλη εκδοχή της φυσικά είναι το διαβολικό θηλυκό-πειρασμός στην πρώτη νιότη του ή η σοφή, ενδεχομένως πανούργα ή δολοπλόκος, ώριμη γυναίκα. Οι δύο αρχετυπικές εκδοχές εκφράζονται αφενός με την Πηνελόπη, ιδανική, πιστή, αφοσιωμένη σύζυγο και μάνα, αφετέρου με την ωραία Ελένη, γυναίκα άπιστη, ερωτιάρα και πανούργα. Η ενδιάμεση εκδοχή της εντοπίζεται στην «παθολογική» περίπτωση της Μήδειας.
Όσον δε αφορά τη γυναικεία φιλοδοξία και την πνευματική ολοκλήρωση, αυτή μοιάζει να είναι παντελώς απούσα ως αίτημα. Ενδεικτικά, για να μην αναφερθώ σε εξόφθαλμα παραδείγματα ηρωίδων της νεοελληνικής λογοτεχνίας, είναι και τα γραφόμενα του Γιώργου Χειμωνά, στον «Έπαινο για τον άντρα» (Ποιον φοβάται η Βιρτζίνια Γουλφ; Δημόσια κείμενα, σσ. 102-106, Καστανιώτης, Αθήνα 1995), που διαβάζεται και ως απολογία εκ μέρους του «είδους» του για την αδυναμία του να (την) αγαπήσει: Το γεγονός είναι ότι η γυναίκα είναι σκανδαλωδώς ευνοημένη από τη φύση. Βρίσκεται πιο κοντά της, την έχει πάντα με το μέρος της – η φύση συνεχίζεται μέσα της, χρησιμοποιεί το σώμα της για ν’ αναπαραχθεί. […] Ο άντρας είναι αφύσικος, τεχνητός.
Πιθανόν ακούσια, η Κ* συνομιλεί εξόχως με το παραπάνω κείμενο του Γ.Χ. στο τόσο ποιητικό διήγημά της «Άνδρες καταπίνουν δέντρα», όπου οι συμμαθήτριες επιθυμώντας να συμπαρασταθούν στους έφηβους συμμαθητές τους, που τους κάθεται ένα δέντρο στον λαιμό καταφέρνουν τελικά απλώς να τους εκνευρίσουν.
Η συγγραφέας αν και δεν χαρίζεται σε κανέναν, ανεξαρτήτως φύλου, αν και παρατηρεί και καταγράφει διεξοδικά, φέρεται με κατανόηση, ίσως και τρυφερότητα, στους ήρωές της, χωρίς ποτέ να τους κατακρίνει. Οι θεματικοί άξονες του βιβλίου είναι αρκετοί. Η εύθραυστη σχέση μάνας-κόρης («Μαμά μαλάκω», «Γυναίκες στο τηλέφωνο»)· η επιθυμία μιας γυναίκας να γίνει συγγραφέας και τα εμπόδια που της θέτει η οικογένειά της («Γέροι Γάλλοι στο Αιγαίο», «Το σιδέρωμα»)· ο «ευνουχισμός» του άντρα, εξαιτίας της πνευματικής ή επαγγελματικής επιτυχίας μιας γυναίκας, που εκφράζεται είτε ως περιφρόνηση («Ο κύριος Βλάχος δεν με παρενόχλησε ποτέ»), είτε ως ανικανότητα («Το φλοτέρ»)· το λεπτό όριο ανάμεσα στην εν δυνάμει ασέλγεια ή τη χειραγώγηση και στον ερωτικό θαυμασμό («Να σε μυρίσει θέλει», «ASMR», «Το εξωτικό πουλί Θοδώρα»)· η ταξική πτυχή του ζητήματος της ερωτικής ηδονής («Eau d’orange»)· η κατάρρευση της ηρωίδας εξαιτίας της αποτυχίας για ερωτική ή οικογενειακή θαλπωρή («Το σφάγιο», «Γαλοπούλα δίχως γέμιση», «Η Ρόζα τα παράτησε»)· η αρνητική εκδοχή της γυναίκας («Πενηντάρηδες μαυρίζουν στην παραλία», «Χήρα Τάκη»)· και τέλος, η ερωτική επιθυμία μιας έφηβης και η χριστιανική τιμωρία («Βάνιες»). Συγκινητική είναι και η διακριτική μα τρυφερή έκφραση της γυναικείας αλληλεγγύης στο υπέροχο τελευταίο διήγημα «Γυναικοχώρια».
Η Αλεξάνδρα Κ* έχει ομολογουμένως καταφέρει έναν άθλο. Πατώντας πάνω στη λεπτή γραμμή ανάμεσα στη «φεμινιστική» (για κάποιους) θεματολογία και την καλή λογοτεχνία, κατορθώνει επιδέξια να παραμένει σταθερά στην πλευρά της δεύτερης, αποδίδοντας επιτέλους ξανά στην παρθένο Μαρία την ανθρώπινη διάστασή της.
Ειρήνη Παπακυριακού*, Οκτώβριος 2023
* Η Ειρήνη Παπακυριακού είναι διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας (Σορβόννη – Παρίσι IV) και μεταφράστρια λογοτεχνίας.
