Αχιλλέας Κατσαρός, Ζαριά στο πιθάρι, εκδ. Θράκα, Λάρισα 2022.
Ο Αχιλλέας Κατσαρός κλείνει φέτος 10 χρόνια παρουσίας στα ελληνικά γράμματα και ήδη κατά την προσωπική μου άποψη έχει ξεχωρίσει κυρίως για τη γλώσσα του και την ιδιαίτερη χρήση της. Σε ό,τι αφορά νεότερους φιλολόγους-μελετητές της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας, οφείλω να κάνω ορισμένες καίριες επισημάνσεις πριν να εμβαθύνω στην ανάγνωση της Ζαριάς στο πιθάρι.
1. Με τη Χειρουργική των έσω ουρανών, το 2ο βιβλίο του (εκδ. Ars Poetica, Βέροια 2014), ο Αχιλλέας Κατσαρός δείχνει να στέκεται και να βαδίζει σωστά σ’ αυτόν τον δύσκολο ομολογουμένως δρόμο της ποιητικής τέχνης. Ωστόσο, υπάρχουν επιμέρους ζητήματα που δεν έχουν θιγεί από την μέχρι τώρα κριτική και κατά τη γνώμη μου χρήζουν προσοχής.
Υπάρχουν 3-4 άνθρωποι που μας επισήμαναν να προσέξουμε τον συγκεκριμένο ποιητή. Ο πρώτος είναι η φιλόλογος Ιφιγένεια Σιαφάκα, ταυτόχρονα και επιμελήτρια της έκδοσης. Ο δεύτερος είναι ο ποιητής Πέτρος Γκολίτσης (της ίδιας συγχρονίας-γενιάς του Κατσαρού). Συγκεκριμένα, η γενιά που εμφανίζεται μετά το 2008 και την μεγάλη οικονομική ύφεση, για να έχουμε ένα σημείο εκκίνησης. Ο τρίτος είναι ο δημοσιογράφος και κριτικός Διονύσιος Μαρίνος. Θα μπορούσα να αναφέρω και ονόματα όπως της κυρίας Γεωργιάδου ή του κυρίου Χλωπτσιούδη που έχουν μιλήσει για ποιητική τόλμη του Κατσαρού. Δεν θα παραπέμψω παρά ταύτα σε συγκεκριμένα δημοσιεύματα αλλά θα προσθέσω ως 4ο πρόσωπο τα ακόλουθα:
Η Χειρουργική των έσω ουρανών, γραμμένη το 2014 με το πλαίσιο ή το έξω παζλ (γεγονότα στην χώρα και τον κόσμο) να διαμορφώνεται από το Δ.Ν.Τ., την κρίση, τις μεγάλες ροές προσφύγων, την Κριμαία κ.λπ… Μια πρώτη ανάγνωση της Χειρουργικής θα περιοριζόταν στο αυτονόητο, ότι δηλ. τα ποιήματα φέρουν τίτλο και είναι αυτοτελή. Αυτό όντως συμβαίνει. Αλλά συμβαίνει και κάτι άλλο παράδοξο (είναι περισσότερο εμφανές στην αγγλική εκδοχή – μετάφραση – απόδοση του βιβλίου). Σε όλα αυτά τα εξωτερικά γεγονότα παρατηρούμε μια κοινή συνισταμένη: την αγάπη ή τα ποιήματα αγάπης για την ακρίβεια. Οπότε το ερώτημα που τίθεται, είναι αυτά τα ποιήματα αγάπης καίρια και κεντρικά ή είναι εμβόλιμα; Η απάντηση στο ερώτημα δεν μπορεί να δοθεί εδώ. Το μόνο ίσως που θα μπορούσε να ειπωθεί, ότι όπως και να έχει, αυτό φανερώνει τεχνικές αρετές. Έτσι αντιλαμβάνομαι τη φράση του Μαρίνου για ετεροχρονισμό (burning after burning) και βραδεία καύση ή τη φράση του Γκολίτση «εδώ κατ’ ουσίαν ανοίγεις νέους δρόμους». Το παραπάνω δεν συνιστά σε καμία περίπτωση παρθενογένεση για να μην υπάρχει παρερμηνεία. Νομίζω ο Γκολίτσης μιλά για ιδιοφωνία, χαρακτηριστικό που είναι αρκετά πιο σαφές έως αδιαμφισβήτητο στα επόμενα βιβλία του Κατσαρού. Κλείνω εδώ την πρώτη επισήμανση.
2. Οδός Βράχων Ανατολικά, εκδ. Θράκα, Λάρισα 2015.
Εδώ πλέον μιλάμε σαφώς για ιδιοφωνία του Αχιλλέα Κατσαρού. Το επεσήμανε ήδη ο φιλόλογος – κριτικός και μεταφραστής – εκδότης Βασίλης Λαλιώτης (πρώτη έκδοση, Ενδυμίων, ηλεκτρονική). Συντάχθηκε με την άποψη ο ποιητής και εκδότης της Θράκας Θάνος Γώγος. Και νομίζω συμφωνούμε οι περισσότεροι σε αυτό. Σεβαστές ωστόσο τυχόν διαφορετικές απόψεις. Σημεία που χρήζουν προσοχής στο «Οδός Βράχων Ανατολικά»:
α. το θέμα του πατέρα στην ελληνική ποίηση είναι προσφιλές. Θυμίζω την ανθολογία για τον Πατέρα των εκδόσεων Καστανιώτη το 2014. Θυμίζω επίσης το ποίημα «Πατέρες» του Κωστή Παλαμά. Πού υπάρχει διαφοροποίηση με τον Κατσαρό;
Ο Κατσαρός τολμά να μιλήσει για τον πατέρα σε ολόκληρη συλλογή και όχι σε ένα ποίημα. Όσο κι αν έψαξα, δεν μπόρεσα να βρω κάτι ανάλογο τουλάχιστον από το 1970 και μετά ως και τις μέρες μας (αν κάνω λάθος, παρακαλώ, αφήστε μήνυμα στο αγαπητό Φρέαρ που μας φιλοξενεί, να συμπληρώσω τις γνώσεις μου και να δεχθώ το λάθος).
Βλέπε σχετικές μελέτες Ζαχαρία Στουφή και Ελένης Χωρεάνθη για τον τρόπο προσέγγισης προς τον πατέρα γιατί κι αυτό έχει ενδιαφέρον.
Βλέπε κριτική Κωνσταντίνας Θεοφανοπούλου περί της χρήσης του φωτός-σκιάς και τη σύγκριση με τον Κ.Π.Καβάφη.
3. Cabaret Voltaire, ιδιωτική έκδοση, Ιωάννινα 2016.
Το Cabaret Voltaire δεν είναι μια επέτειος (100 χρόνια μετά) του Dada. Θα ήταν πολύ προφανές και ήδη έχω σχηματίσει τη γνώμη πως ο Κατσαρός δουλεύει ύπουλα και τεχνικά. Είναι μια ιστορία που αφορμεί εκεί χρονικά για να μετασχηματιστεί σε κάτι άλλο. Έχουμε έναν μαέστρο. Ερωτεύεται τη χορεύτρια. Γεννιούνται κάποια ζώα. Τα ζώα μιλούν. Και το παιχνίδι παίρνει πολιτικές διαστάσεις. Ίσως το πιο πολιτικό βιβλίο του Κατσαρού μέχρι στιγμής.
4. Πλάγιος μπακ, εκδ. Οδός Πανός, Αθήνα 2018.
Ο Πλάγιος μπακ εκκινεί μεν από την Οδύσσεια, όπως σωστά έχει επισημανθεί από την κριτική, αλλά δεν μένει εκεί. Ταυτόχρονα διαφοροποιείται σημαντικά, ενώ μάλλον πηγαίνει πιο κοντά στον Οδυσσέα του Τζόυς με τα 18 κεφάλαια –18 και τα ποιήματα του Κατσαρού. Το ταξίδι από τον Όμηρο στον Τζόυς και τα βιώματα-προθέσεις του ποιητή είναι εκείνο που θα δώσει απαντήσεις (αν δώσει, όπως και ο χρόνος εξάλλου).
Και φτάνουμε στη Ζαριά στο πιθάρι. Κατ’ αρχάς να τονίσω πως αναμένουμε με ενδιαφέρον τη Β΄ έκδοση της Ζαριάς, μιας και το βιβλίο είναι εξαντλημένο στον εκδότη (το κείμενο έχει γραφεί λίγες μέρες πριν την Β΄ έκδοση του βιβλίου).
Αιρετικά και μη;
– Θεωρώ σφάλμα ή παράλειψη της κριτικής να θεωρεί ως καλύτερο βιβλίο του Κατσαρού τη Ζαριά (άλλο το βλέπω εξέλιξη, άλλο το συνεχίζω να έχω καλές-δυνατές συλλογές κι άλλο οι ορισμοί και οι αποφάνσεις). Κατά τη γνώμη μου και οι 4 συλλογές, που τυχαίνει να είναι και συνθέσεις (δηλ. όχι ποιήματα με τίτλο) μετά το 2015, δηλ. από το Οδός Βράχων Ανατολικά και ως τη Ζαριά, κινούνται στα ίδια υψηλά και απαιτητικά επίπεδα με κατακτημένη την ιδιοφωνία προφανώς.
– Η Ζαριά είναι γεγονός ότι έχει λάβει τις περισσότερες κριτικές από οποιοδήποτε άλλο βιβλίο του Κατσαρού.
– Η προσωπική μου θεώρηση στη Ζαριά εκκινεί σχετιζόμενη με το «Ἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος» του Θουκυδίδη. Απομονώνω το «πάσα γη τάφος» γιατί με το υπόλοιπο διαφωνώ ως προς το πνεύμα της φράσης.
Κάθε μέρος της γης μπορεί να είναι ο τάφος μας.
Κάθε μέρος της γης μπορεί να είναι πεδίο μάχης.
Από αυτή τη βάση νομίζω εκκινεί και ο Κατσαρός. Και μετά σε πηγαίνει στα γεωγραφικά μήκη και πλάτη, σε ό,τι σταυρώθηκε, για να σε – μας βάλει στο παιχνίδι του.
– Μια πρόσθετη οπτική πάνω στη Ζαριά είναι τα ποιήματα του Ρούπερτ Μπρουκ για τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ή και του Ουίλφριντ Όουεν (τα θεωρώ σε αμεσότερη πνευματική συγγένεια με του Κατσαρού γιατί υπάρχουν και εκείνα του Graves ή του Blunden στο Δυτικό Μέτωπο.
– Η χρήση της προσωπικής ή κτητικής αντωνυμίας είναι ανάλογη κατ’ εμέ μόνο στον ποιητικό τρόπο του Celan [δίνω τον ακόλουθο στίχο του Κατσαρού από τη Ζαριά στο πιθάρι:
Μέχρι να επιστρέψεις στο μνήμα σου
Αυτή ίσως είναι η μόνη κτήση μας
Βλέπε Ζακ Ντερριντά, Sovereignties in Question. The Poetics of Paul Celan, Edited by Thomas Dutoit and Outi Pasanen, Perspectives in Continental Philosophy, University of Pennsylvania.
Επίλογος:
Δεν γνωρίζω αν ο Αχιλλέας Κατσαρός εξελίξει περισσότερο και αρτιότερα ίσως την ποιητική τέχνη του ή ακόμα αν καταφέρει να αντέξει στην φθορά του χρόνου. Γνωρίζω όμως ότι ως νέο άνθρωπο εμένα προσωπικά η φωνή του ή η γραφή του με γεμίζει. Οπότε θα του ευχηθώ να είναι γερός.
Bιβλιογραφία:
1. Attridge, Derek. The Singularity of Literature. New York: Routledge, 2004.
2. Bogel, Fredric V. New Formalist Criticism: Theory and Practice. New York: Palgrave, 2013.
3. Celan, Paul. Collected Prose. Translated by Waldrop, Rosmarie. New York: Sheep Meadow Press, 1986.
4. Celan, Paul. Poems of Paul Celan. Translated by Hamburger, Michael. New York: Persea Books, 1995.
5. Celan, Paul. Breathturn into Timestead: The Collected Later Poetry. Translated by Joris, Pierre. New York: Farrar, Straus and Giroux, 2014.
6. Culler, Jonathan. Theory of the Lyric. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2015.
7. Derrida, Jacques. A Derrida Reader: Between the Blinds. Edited by Kamuf, Peggy. New York: Columbia University Press, 1991.
8. Derrida, Jacques. Acts of Literature. Edited by Attridge, Derek. New York: Routledge, 1992.
9. Derrida, Jacques. Sovereignties in Question: The Poetics of Paul Celan. Edited by Dutoit, Thomas and Pasanen, Outi. New York: Fordham University Press, 2005.
10. Derrida, Jacques. Learning to Live Finally: The Last Interview. Translated by Brault, Pascal-Anne and Naas, Michael. New York: Palgrave, 2007.
11. Freud, Sigmund. Three Contributions to the Theory of Sex. Translated by Brill, Abraham A.. New York: E. P. Dutton, 1962.
12. Gadamer, Hans-Georg. Gadamer on Celan: “Who Am I and Who Are You?” and Other Essays. Edited and translated by Heinemann, Richard and Krajewski, Bruce. Albany: State University of New York Press, 1997.
13. Jackson, Virginia, and Prins, Yopie, eds. “General Introduction.” In The Lyric Theory Reader: A Critical Anthology, 1–8. Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press, 2014.
14. Lacoue-Labarthe, Philippe, and Nancy, Jean-Luc. The Literary Absolute: The Theory of Literature in German Romanticism. Translated by Barnard, Phillip and Lester, Cheryl. Albany: State University of New York Press, 1988.
15. Levinson, Marjorie. “What Is New Formalism?” PMLA 122, no. 2 (March 2007): 558–69.
16. Malabou, Catherine. Changing Difference: The Feminine and the Question of Philosophy. Translated by Shread, Carolyn. Cambridge: Polity, 2009.
17. Stewart, Susan. Poetry and the Fate of the Senses. Chicago: University of Chicago Press, 2002.
Παράδειγμα σελ.27 από το βιβλίο του Ντερριντά για τον Τσελάν:
Und es steigt eine Erde herauf, die unsre,
diese.
Und wir schicken
Keinen der Unsern hinunter
zu dir,
Babel.
And an earth rises up, ours,
this one.
And we’ll send
none of our people down
to you,
Babel.
*θα μπορούσαν να επισημανθούν και τα μοτίβα ή οι σχέσεις Τζόυς – Τσελάν – Κατσαρού αλλά θα ήμουν εκτός θέματος
*Λογοτεχνικό περιοδικό Θράκα, τεύχος 7, φθινόπωρο 2016 η κριτική του Ζαχαρία Στουφή για το Οδός Βράχων Ανατολικά.
*η κριτική της Ελένης Χωρεάνθη «Όταν μιλούσες για τον χρόνο/ τον περιέγραφες εσταυρωμένο…» εδώ
*η κριτική της Κωνσταντίνας Θεοφανοπούλου εδώ
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Φωτογραφία: ©Uriel Alarcón. Δείτε τα περιεχόμενα του δέκατου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
