Ο ποιητής και μεταφραστής Χάρης Βλαβιανός, στο βιβλίο του Έμιλυ Ντίκινσον Αυτό είναι το γράμμα μου στην Οικουμένη (εκδ. Πατάκη, 2021), επιλέγει και μεταφράζει στην ελληνική γλώσσα 160 ποιήματα της παγκοσμίως αναγνωρισμένης Αμερικανίδας ποιήτριας Έμιλυ Ντίκινσον. Σκύβοντας με γνώση και αγάπη πάνω στο έργο της ο Βλαβιανός, βραβευμένος ποιητής και δοκιμασμένος μεταφραστής σημαντικών ποιητών και ποιητριών, όπως του T.S.Eliot, του Zbigniew Herbert, της Anne Carson, του cummings, του Michael Longley και άλλων, εξοικειώνει τον αναγνώστη και την αναγνώστρια με τον κόσμο της.
Η Έμιλυ Ντίκινσον (Emily Dickinson, 1830-1886) έζησε τον 19ο αιώνα, εποχή που οι εξελίξεις στην επιστημονικό χώρο σφραγίζονται από πλήθος επιστημονικών επιτευγμάτων. Στην Ευρώπη ξεσπούν επαναστατικά κινήματα, δημιουργούνται ανεξάρτητα κράτη με φιλελεύθερα καθεστώτα υπό την ηγεσία της αστικής τάξης, οι ΗΠΑ δονούνται από τον αμερικανικό εμφύλιο (1861-1865) και ανοίγεται ο δρόμος για την κατάργηση της δουλείας.
Στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα που συμπίπτει με τα νεανικά χρόνια της Ντίκινσον, στην Ευρώπη ανθίζει ένα πολύ ισχυρό πνευματικό κίνημα, το πιο ισχυρό και γόνιμο μετά την Αναγέννηση. Είναι ο ρομαντισμός, ο οποίος επαναστατώντας στην κατεστημένη νεοκλασική λογοτεχνική παράδοση με την επιτηδευμένη και στομφώδη γλώσσα [1], τείνει προς το συναίσθημα, τη φαντασία, την ονειροπόληση, το μυστήριο. Ο ρομαντικός ποιητής εξωτερικεύει τα ενδόμυχα συναισθήματά του, τα συνδέει με τη φύση, προσωπικές ή εθνικές μνήμες, ενώ η αρρώστια του αιώνα (mal du siècle), δεσπόζουσα έκφραση του ρομαντισμού, καθιστά την ποιητική των ερειπίων και των τάφων πραγματικό πάθος [2].
Ο Χάρης Βλαβιανός στο κατατοπιστικό εισαγωγικό του σημείωμα που το χαρακτηρίζει μυθιστορηματική ροή, ανασυστήσει την εποχή, δίνοντας πλούσιες πληροφορίες για τη ζωή της Ντίκινσον. Χωρισμένο σε εννέα αριθμημένες ενότητες, παρουσιάζει τη διαδρομή της αινιγματικής ποιήτριας που γεννήθηκε στο Amherst της Μασαχουσέτης και δεν απομακρύνθηκε από το σπίτι της παρά μόνον για σύντομο χρονικό διάστημα, ζώντας αποξενωμένη από τον έξω κόσμο, βυθισμένη στον κόσμο της ποίησης. Στραμμένη από νωρίς στο πρόγραμμα των σπουδών που έδινε έμφαση στην επιστήμη, απέδρασε από τον θρησκευτικό κλοιό της εποχής και αγνόησε τις συμβάσεις.
Ο Χάρης Βλαβιανός με πλούσιο φωτογραφικό υλικό και αναλυτικά σχόλια μεταφέρει ουσιαστικές πληροφορίες για την προσωπικότητα της Ντίκινσον: τον θαυμασμό της προς τις συγγραφείς Σαρλότ και Έμιλυ Μπροντέ, την αγάπη για την οικογένειά της, την ποιητική δραστηριότητα, την ερωτική της ζωή. Αναλύοντας δημοφιλή ποιήματα της Ντίκινσον, προσφέρει μια πρώτη επαφή, σημαντική κατά την ανάγνωση του ποιητικού της έργου.
Μεταφράζοντας επίσης τις επιστολές της προς τον Τόμας Χίγκινσον, μέντορά της για περίπου μία εικοσαετία, προς άλλα πρόσωπα και κυρίως προς τον μυστήριο άγνωστο που αποκαλεί Master, αναδεικνύει τις περσόνες, το πνεύμα, την ιδιοσυγκρασία της. Επιστολές υπαινικτικές, πνευματώδεις, με κρυπτικό συχνά περιεχόμενο λόγω του πουριτανισμού της εποχής, που φέρνουν στην επιφάνεια τις ποιητικές της φιλοδοξίες, αλλά και τον αντισυμβατικό της βίο που την κατέστησε ιδιόρρυθμη στην κλειστή κοινωνία του Amherst, μια ύστερη γεροντοκόρη, ερημίτισσα, επικίνδυνη λόγω των θρησκευτικών της πεποιθήσεων.
1719/1752
God is indeed a jealous God –
He cannot bear to see
That we had rather not with Him
But with each other play.
Ο Θεός είναι πράγματι ζηλόφθονος Θεός –
Δεν αντέχει να βλέπει
Πως προτιμάμε αντί μ’ Αυτόν
Οι δυο μας να παίζουμε μαζί. (Σελ. 456-7)
Η μετάφραση στηρίζεται στην έκδοση του Thomas J. Johnson, Emily Dickinson: The Complete Poems, Faber and Faber, Λονδίνο, 1970, (1η έκδοση: Little, Brown and Company, Βοστόνη, 1960). Η διπλή αρίθμηση των ποιημάτων παραπέμπει: στην έκδοση του Johnson (η πρώτη) και του Ralph W. Franklin (η δεύτερη: Ralph W. Franklin, The Poems of Emily Dickinson: Variorum Edition, The Belknap Press of Harvard University Press, Κέιμπριτζ, Μασαχουσέτη, 1998). Κάτω από το ποίημα, στην αγκύλη, σημειώνεται η ημερομηνία γραφής του, όταν είναι γνωστή, δύο ημερομηνίες, εάν είναι διαφορετική ανάμεσα στις δύο εκδόσεις.
Ο Βλαβιανός αναφέρεται διεξοδικά στη σχέση της Ντίκινσον με τη Σούζαν, μετέπειτα σύζυγο του αδελφού της, με την οποία έτρεφε μια γυναικεία φιλία παθιασμένη, όπως συνέβαινε συχνά τον 19ο αιώνα. Στη σχέση της με τον πάστορα Charles Wadsworth, έρωτα της ζωής της. Στη μνεία της στον Σωκράτη, τον Πλάτωνα, τη Βίβλο. Στις επιρροές από την αγαπημένη της ποιήτρια Elizabeth Barrett Browning (1806-1861), τον ποιητή Ralph Waldo Emerson (1803-1882), ηγέτη του κινήματος του υπερβατισμού στην Αμερική (επηρεάστηκε από τον γερμανικό και βρετανικό ρομαντισμό), τον ποιητή και πεζογράφο Edgar Allan Poe (1809-1849), τους ρομαντικούς John Keats (1795-1821), William Wordsworth (1770-1850), William Blake (1757-1827) και άλλους. Αναλύει επίσης την αγάπη της για τον πατέρα, την τεταμένη σχέση της με τη μητέρα που δεν υποστήριξε τις λογοτεχνικές της ανησυχίες, τη σχέση της με τους συγγενείς, τη θεματική. Οι αναφορές στηρίζονται σε πηγές.
Η θεματική της Ντίκινσον εμμένει στον θάνατο και τη μεταθανάτια αγωνία, αναφέρεται στη φύση και στον έρωτα. Ο λυρικός και ελεγειακός χαρακτήρας των ποιημάτων της, το δέος για την απεραντοσύνη και το μεγαλείο της φύσης, παραπέμπουν στον ρομαντισμό. Όμως η άρνηση του υπερβατικού χαρακτήρα της φύσης, την κάνει να κινείται πέρα από το κίνημα, στοιχείο που τονίζεται επανειλημμένα από τον μεταφραστή στον πρόλογο.
[…] σε επιστολή το 1873 στις εξαδέλφες της Λουίζ και Φράνσις Νόρκρος, γράφει: «Φαντάζομαι το μικρό σας σαλόνι όπως οι ποιητές φαντάζονταν κάποτε το Windermere, γαλήνη, λιακάδα και βιβλία». Η λίμνη Γουίντερμιρ, στο Lake District της Αγγλίας, ήταν το μέρος όπου έζησαν για ένα διάστημα οι Lake Poets, ο Γουόρντσγουορθ δηλαδή με τον Samuel Coleridge (1772-1834) και τον Robert Southey (1774-1843). Για την Ντίκινσον, βέβαια, όπως σημειώνει η Wolff, η «γαλήνη και λιακάδα» βρίσκονταν μέσα στο σπίτι της, όχι σε κάποια ειδυλλιακή λίμνη, γιατί η φύση κατ’ αυτήν σπάνια μπορούσε να προσφέρει πραγματική ευτυχία. […] (σελ. 108)
Ο Χάρης Βλαβιανός αναφέρεται επίσης στην αγάπη της ποιήτριας για τη θεματική της φήμης, αλλά και «στην πρωτοτυπία, την αισθητική μαεστρία, τη δύναμη του νου και την πυκνότητα του λόγου», στοιχεία που επισημαίνει ο Harold Bloom στο βιβλίο του Ο δυτικός κανόνας, «όπου αφιερώνει ένα κεφάλαιο στην Έμιλυ Ντίκινσον, θεωρώντας πως ανήκει στους είκοσι έξι συγγραφείς που διαμόρφωσαν τον λογοτεχνικό κανόνα της Δύσης». (σελ. 124-6)
Τονίζει «το εξαιρετικό της πνεύμα, αυτό που οι Αγγλοσάξονες αποκαλούν wit, και το οποίο της επιτρέπει να λέει την αλήθεια, αλλά με τρόπο «πλάγιο» («slant») και την ανεπιτήδευτη χρήση της γλώσσας.» (σελ. 126) Αναδεικνύει την επαναστατική φύση «της γυναίκας-ποιήτριας που πάλεψε να κερδίσει την ανεξαρτησία της ώστε να αφοσιωθεί σ’ αυτό που αγαπούσε –το γράψιμο» (σελ. 133), την αδέσμευτη προσωπικότητά της, την ανεξάρτητη από κινήματα ποίησή της. Αναδεικνύει όμως και τη συμβατική της φύση, την κόρη που περιποιήθηκε μέχρι τον θάνατό της την άρρωστη μητέρα της, την ερωμένη που υπήρξε.
Η Έμιλυ Ντίκινσον θεωρείται πρόδρομος της μοντερνιστικής ποίησης, η οποία συνδέεται με το αίτημα του νέου και της αλλαγής έναντι του παρελθόντος και της παράδοσης. Προετοιμάζεται από το 1890 και κορυφώνεται κατά τη δεκαετία του 1920. Αναδεικνύει έναν εαυτό πολλαπλό, διασπασμένο και αντιφατικό, ενώ προβάλλει το αίτημα της πρωτοτυπίας, προκρίνοντας στην ποίηση τον ανομοιοκατάληκτο στίχο με τις ανοιχτές μορφές, την αμεσότητα της αίσθησης, τη λιτή έκφραση, την υπαινικτικότητα, τη διακειμενικότητα [3].
Η Ντίκινσον στα άτιτλα ποιήματά της χρησιμοποιεί κεφαλαία σε λέξεις στη μέση του ποιήματος, ερωτήσεις, θαυμαστικά, επαναλήψεις, προσφωνήσεις, προτρεπτικές προστακτικές, σταυρωτούς ή ανομοιοκατάληκτους έρρυθμους στίχους, διακειμενικότητα. Ο Χάρης Βλαβιανός δίνοντας προτεραιότητα στο ύφος, τη διάθεση, τα μορφικά στοιχεία, προσπαθεί να μεταφέρει την ηφαιστειακή δύναμη της φωνής της ποιήτριας, την ιμπρεσσιονιστική και μελωδική της ποίηση, την αμεσότητα, τους περιπαικτικούς, σύντομους και βασανισμένους στίχους της, γεμάτους θλίψη, χαρά, έρωτα, φύση, τέχνη, τους αποφορτισμένους από φλυαρία. Μεταφέρει τις παρηχήσεις, την ειρωνεία, τον ερωτισμό, την υπαρξιακή μοναξιά που εκπέμπουν τα ποιήματα της Ντίκινσον που έζησε με τον θάνατο (πατέρας, μητέρα, ανιψιός, φίλοι, έρωτες), την πίστη της στην αλλαγή.
Χρησιμοποιεί με προσοχή τις λέξεις, εμμένοντας στη λεπτομέρεια. Με μεταφραστικές επεξηγήσεις αναλύει τις επιλογές του στο λεξιλόγιο. Όσον αφορά τις περίφημες παύλες που χρησιμοποιεί η ποιήτρια, «επιβραδύνουν τον ρυθμό ανάγνωσης του ποιήματος, ώστε με αυτά τα κενά ή τις συμπτύξεις ο αναγνώστης να εκτιμήσει τη δαιμονική αγάπη της για τις λέξεις». (σελ. 127) Η δίγλωσση εξάλλου έκδοση δίνει ανά πάσα στιγμή στον αναγνώστη και την αναγνώστρια το πλεονέκτημα της σύγκρισης με το πρωτότυπο και της εμβάθυνσης.
18/23
In the name of the Bee –
And of the Butterfly –
And of the Breeze – Amen!
Εις το όνομα της Μέλισσας –
Και της Πεταλούδας –
Και της Αύρας – Αμήν!
[1858] (Σελ. 140-1)
Ο Χάρης Βλαβιανός, στο βιβλίο του Έμιλυ Ντίκινσον Αυτό είναι το γράμμα μου στην Οικουμένη, προσφέρει ένα έργο πλούσιο για την ποιήτρια. Η μετάφραση μεγάλου αριθμού ποιημάτων, η εκτεταμένη εισαγωγή των 137 σελίδων, οι φωτογραφίες, το βιογραφικό, η βιβλιογραφία, απαρτίζουν μια αξιόλογη μελέτη, απαραίτητη για όποιον αγαπά, αλλά και για όποιον ερευνά την Έμιλυ Ντίκινσον, τη λευκοντυμένη και γεμάτη πάθος ποιήτρια που καθόρισε τη σύγχρονη ποίηση.
441/519
Αυτό είναι το γράμμα μου στην Οικουμένη
Που ποτέ δεν έγραψε σε Μένα –
Τ’ απλά Νέα που η Φύση μού είπε –
Με τρυφερή μεγαλοπρέπεια
Το Μήνυμά της το προσφέρει
Σε Χέρια που δεν μπορώ να δω
Χάριν Εκείνης – Γλυκοί – συμπατριώτες –
Τρυφερή ας είναι η κρίση σας – για Μένα
[1862/1863] (σελ. 231)
❧
Σημειώσεις
1. Α. Βλαβιανού, Γ. Γκότση κ.ά., Ιστορία της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, Τόμος Β, ΕΑΠ, 2008, 102.
2. ό. π., 82.
3. ό. π., 241.
Βιβλιογραφία
Α. Βλαβιανού, Γ. Γκότση κ.ά., Ιστορία της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, Τόμος Β, ΕΑΠ, 2008, 93-102, 241, 269-274.
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα του πέμπτου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
