Ο θάνατος των πτηνών (εκδόσεις ΑΩ, 2021) είναι η τρίτη ατομική συλλογή της Ελευθερίας Θάνογλου, ποιήτριας εκ Θεσσαλονίκης, που ανήκει σε αυτήν την εξόχως ενδιαφέρουσα γενιά (όπως επανειλημμένως έχω αναφέρει) των ποιητών που γεννήθηκαν την εικοσαετία του 1975-1995. Πρόκειται για ένα μικρής έκτασης βιβλίο που περιλαμβάνει 21 ποιήματα κατά κανόνα ολιγόστιχα. Στο δυστοπικό εξώφυλλό του (Το κορίτσι με το ποδήλατο, έργο του Γιώργου Ηλιάδη) ένα κοράκι κρώζει απειλητικά προς μια μικρή ποδηλάτισσα που φοράει μια αντιασφυξιογόνα μάσκα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι συνειρμοί που προκαλούνται είναι σαφώς δυσοίωνοι και μας παραπέμπουν, καταρχήν, στο Κοράκι του Ε. Α. Πόε, στο Κοράκι του Τεντ Χιουζ και στο υβριδικό κείμενο του Μαξ Πόρτερ, Η θλίψη είναι ένα πράγμα με φτερά. Βέβαια, οι διακειμενικές αναφορές δεν σταματούν εδώ∙ η Έμιλυ Ντίκινσον, ο Γέητς, η δημοτική μας ποίηση, στην οποία τα πουλιά βρίσκονται στο μεταίχμιο των δύο κόσμων, της ζωής και του θανάτου, ο Σαχτούρης, ο Γ. Παυλόπουλος κ.ά, ανιχνεύονται στο εν λόγω βιβλίο της Θάνογλου.
Η στοχευμένα μονοθεματική αυτή συλλογή, στην οποία ο θάνατος, η θλίψη και η απώλεια εμπλέκονται σε μια –ασφαλώς– βιωματική αλλά και υπαρξιακή διάδραση υψηλής θερμοκρασίας, διαφέρει από την Αναπαράσταση, το δεύτερο βιβλίο της Θάνογλου, στο οποίο η αναφορική ασάφεια και η θεματική ποικιλότητα άφηνε την αίσθηση μιας λυρικοπαθούς, αόριστης, ατμόσφαιρας. Τώρα η θλίψη έχει υλικότητα∙ έχει μυρωδιά και βάρος. Έχει μνήμη. Είναι ζωντανή.
Το πέρασμα
Σαν πεθαίνουν οι άνθρωποι
πιότερο μοιάζουν με μαριονέτες
τους κινεί του καθενός η θύμηση
κατά πως θέλει εκείνηΤώρα ο πατέρας
ανθισμένος στο μαρμαρένιο δάσος,
κάτω απ’ το καλό του κουστούμι
αλεξίσφαιρο φορά γιλέκο,
μην τύχει και τον βρουν
τα σκάγια της θλίψης των πενθούντων
δυο μέτρα πιο πάνω απ’ την ουλή
του θανάτου.Ελλοχεύει ο κίνδυνος
ξανά όλος θύμηση
απ’ το πέρασμα να ξεστρατίσει
σπάζοντας τη χωματένια ακινησία∙με χέρια πήλινα
μια τελευταία τρύπα
στη φλογέρα που σκάλιζε
για την εγγόνα του ν’ ανοίξει.
Πολλοί θα διαφωνούσαν με τον χαρακτηρισμό της συλλογής ως μονοθεματικής. Θα αντέτειναν ότι εκτός από τον θάνατο και το συνακόλουθο πένθος για την απώλεια, ένα ακόμα θέμα υπό πραγμάτευση Στον θάνατο των πτηνών είναι η ποίηση. Και πράγματι η ποίηση, ως θεματική συνιστώσα, εντοπίζεται στα επτά από τα είκοσι ένα ποιήματα της συλλογής∙ όχι, όμως, ως δομικό στοιχείο. Μιλώντας μεταφορικά, δεν είναι ο πρωταγωνιστής ακροβάτης που ισορροπεί με δυσκολία στο τεντωμένο σχοινί∙ πρωταγωνιστής είναι ο θάνατος και η θλίψη του ποιητικού υποκειμένου. Είναι το δίχτυ ασφαλείας που, ενίοτε, είναι τρύπιο. Γιατί η θλίψη που προκαλείται από τον θάνατο των αγαπημένων μας δεν αναχαιτίζεται ούτε από τον χρόνο ούτε από την ποίηση∙ απλώς μεγαλώνουμε και γράφουμε μαζί της.
Ετοιμόρροπα θαύματα
Διαμελισμένες μέρες
στο κίτρινο φως του φθινοπώρου
νύχτες ετοιμόρροπες στη σιωπή
χωρίς τη φωνή αγαπημένου προσώπου∙
ανυπεράσπιστη η ζωή μου
παραληρεί σε άρρωστο ύπνο.Το θαύμα των λέξεων
άδειο ρούχο στο πάτωμα
μια πένθιμη κορδέλα η γραφή.Ποιήματα πηγάδια
δέχονται
κουβάδες τρυπημένους.
Η Ελευθερία Θάνογλου γράφει μια (την) οικουμενική ιστορία για τον πόνο της απώλειας. Και την γράφει καλά. Στο προσωπικό αυτό βιβλίο (το πένθος είναι ό,τι πιο προσωπικό υπάρχει, δεν έχει νόρμες), η ποιήτρια με γλωσσική δύναμη και ψυχολογική ακρίβεια εκφράζει τον πόνο της χωρίς να ομφαλοσκοπεί και να αυτοοικτίρεται. Εκφράζει το πένθος όλων. Ο στίχος της, σύντομος και περιεκτικός, διαυγής και ρεαλιστικός, ενισχύει την υποβλητικότητα. Η ποίησή της –μολονότι, σπάνια είναι η αλήθεια, υποκύπτει σε κάποιες αυτοαναφορικές μανιέρες, που θυμίζουν τη γενιά του ΄70– δεν έχει το άγχος της καινοθηρίας. Δεν κρατά το λάβαρο μιας νέας ποίησης. Η θλίψη της δεν έχει πόζα. Είναι μια μασίφ θλίψη, με υπαρξιακές υπόγειες διαδρομές.
Λεπτομέρειες
Καμιά φορά
[…]Τέτοια πράγματα μικρά
δεν έχεις παρά τα χέρια να σταυρώσεις
έτσι όπως ξαπλώνεις στο κρεβάτι
τον πλανόδιο θίασο νεκρών ν’ αφουγκραστείς
καμιά φορά οραματίζεσαι
που προκαλούν φόβο σε πολλούς
κι έτσι ηρεμείς
σαν ζώο
που κρύβει τη σκοτεινή του ύπαρξη
στην ήσυχη νύχτα.
Η ποιήτρια δεν ανακουφίζεται από την ποίηση∙ καιόμενη από την αδιάλειπτη παρουσία των νεκρών, προκαλείται να εξερευνήσει τα όρια του θανάτου και της θλίψης –κάθε όριο, άλλωστε, προκαλεί να ξεπεραστεί– γνωρίζοντας πως η θλίψη δεν φθείρεται και πως ο θάνατος συνιστά τη μόνη μέγιστη αλήθεια.
Παρενθέσεις
Ι
Ίσως στα κοιμητήρια
με τον βαθύ ύπνο,
τ’αδειανά πουκάμισα
και τα ταγιέρ γεμάτα παρενθέσειςίσως σ’αυτά τα κοιμητήρια
βρίσκεται το πιο ακέραιό μας σχήμα.
Το ύφος της –που φέρει απόηχους από τον Σεφέρη, τον Καρυωτάκη αλλά και τον Αναγνωστάκη– είναι λιτό, αποστασιοποιημένα ειρωνικό και κάποτε αποφθεγματικό∙ με συνοχή, συνεκτικότητα, αρχιτεκτονημένους συνειρμούς που δομούνται συχνά σε αντιθέσεις (το λακωνίζειν των στίχων/ επιμήκυνε/κι άλλο το σχοινί) και εικονοποιητικά πραγματιστικό, με την έννοια ότι η λέξη αποκτά ειδικό βάρος, γίνεται “πράγμα”, αντικειμενικοποιείται και αποκτά καθολικότητα.
[…] της κάσας το καλούπι
ίδιο κι απαράλλακτο με τόσων άλλων
κι η μνήμη κόκκαλο∙
παιχνίδι για σκύλους.
Οι μορφικές επιλογές της Θάνογλου είναι ποικίλες (ποιήματα σε στροφές, ποιήματα σπονδυλωτά, ακόμα και πεζόμορφα), ενώ η κυριαρχία της τριτοπρόσωπης εκφοράς (χωρίς να λείπει η πρωτοπρόσωπη και η δευτεροπρόσωπη) προσδίδει στη συλλογή την απαραίτητη νηφαλιότητα. Η πρόθεση της ποιήτριας είναι να καταστήσει το κοινό –αυτό το ελάχιστο κοινό– κοινωνό μιας αλήθειας: ότι η γραφή εκκινεί από την απουσία, από την έλλειψη, ότι η ποίηση μεταβολίζει το πένθος, το οποίο υπάρχει πάντα και είναι “ασυνεχές”, σύμφωνα με τον Ρολάν Μπαρτ. Παραδοξολογώντας θα έλεγα ότι η ποίηση καλύπτει το κενό από τον δικό μας θάνατο, δεδομένου ότι
[…] ο πρώτος μας θάνατος επέρχεται
με την απουσία
του πρώτου αγαπημένου μας προσώπου.Ζωντανοί ακόμη θρηνούμε
τον πρώτο μας θάνατο.
Τελειώνω με μια προσωπική κατάθεση. Σε όλη τη διάρκεια της ενασχόλησής μου με τον θάνατο των πτηνών της Ελευθερίας Θάνογλου είχα την αίσθηση ότι βρισκόμουν στην ταινία του Χίτσκοκ Τα πουλιά. Σε ένα κλειστοφοβικό σύμπαν, επιδεκτικό πολλών ερμηνειών και υπαρξιακών αναζητήσεων. Στο παρακάτω ποίημα, όμως, το δηλωτικό των αντιφατικών, για αυτό καθ’ όλα ανθρώπινων, αισθημάτων της ποιήτριας αλλά και όλων μας.
Αφαιρέσεις
Πίσω από τη μακριά
σειρά των τάφων
ένα σμήνος πουλιών
αφαιρούσε
με αυτοσχέδιους κελαηδισμούς
τη λεπτή του θανάτου κρούστα
από τα μάτια μας.κατάφερα να πάρω βαθιά ανάσα.
