Η γλώσσα είναι ένα ζωτικό πεδίο δυνατοτήτων που επιτρέπει την έκφραση του κόσμου μας. Λειτουργώντας χωρίς διαχωρισμό ανάμεσα στις δύο εκφράσεις της, συνειδητό και ασυνείδητο, φέρνει στην επιφάνεια τις κυριολεκτικές διατυπώσεις, τις σαφείς δηλαδή εκείνες δομές μέσα από τις οποίες είναι σχεδιασμένος ο κόσμος στον εγκέφαλό μας. Ανασύρει όμως στην επιφάνεια και τις ασυνείδητες εκφράσεις, τις αποτυπώσεις εκείνες του λόγου που επιδρούν διασπαστικά στη λογική, όπως είναι τα όνειρα και η ποίηση.
Η Μαρία Σύρρου, στη δεύτερη ποιητική της συλλογή, Λογότυπα, χάνεται στα μισοφωτισμένα δωμάτια του ασυνειδήτου. Ανοικειοποιείται τον κόσμο που μας περιβάλλει και μιλά παραβατικά για θέματα που μας απασχολούν. Διατέμνουσα δύναμη στον λόγο της είναι το θέατρο.
«Το θέατρο είναι μια περιοχή που αμφισβητεί την εξουσία, ένας χώρος όπου μπορεί να βιώσει κανείς τη διαφορετικότητα», έλεγε ο Μπράιαν Ρέυνολτς (Brian Reynolds), καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια.
Η Μαρία Σύρρου σκηνοθετεί τα ποιήματά της και με τη λέξη «Λογότυπα», που σημαίνει εμπορικό σήμα εταιρείας, πλάθει ποίηση την οποία χωρίζει σε δύο μέρη. Αντιλογίες και αποτυπώσεις τα ονομάζει, με βάση τα συνθετικά μέρη, λόγος και τύπτω, της λέξης Λογότυπα και τα διανθίζει με ισόποσες συνθέσεις. Δώδεκα ποιήματα για κάθε μέρος.
Αφιερώνοντας τη συλλογή της στους ανέστιους της γης, τη χρωματίζει με περιεχόμενο κοινωνικό. Ωστόσο η διαρκής ταλάντευση του υποκειμένου, από τον συναισθηματισμό στη στοχαστική πνευματικότητα, παραπέμπει – τουλάχιστον στο πρώτο μέρος – στην προσπάθεια εξερεύνησης της ύπαρξης.
Κινητήρια δύναμη του ποιητικού λόγου, στις «Αντιλογίες», είναι το οντολογικό. Ο εαυτός προσπαθεί να καθορίσει τη σχέση του με το «είναι». Για τον σκοπό αυτό διατυπώνει αμφισβητήσεις κάτω από το πρίσμα της διαλεκτικής. Κινείται διαρκώς ανάμεσα στην αυτοαναίρεση και την ανάνηψη. Οι τίτλοι είναι χαρακτηριστικοί:
Ενδοσκόπηση, Παραπλανήσεις, Προκαταλήψεις, Αβλεψίες και παραβλέψεις, Βολιδοσκόπηση, Σπουδή στην περιπλάνηση.
Εσωτερικότητα και προσωπικός απολογισμός στην ενότητα. Σε πρώτο πρόσωπο ο λόγος, με τη μνήμη να πρωτοστατεί. Η πορεία προς το εγώ γεννά αβεβαιότητες και συγκρούσεις. Το δυσανάγνωστο της προσωπικότητας θέτει υπό αμφισβήτηση την ευθυκρισία η οποία και μετεωρίζεται ανάμεσα στην αβεβαιότητα και την άγνοια. Παραδομένο στον χρόνο το ποιητικό υποκείμενο αναμετριέται με τη διάψευση. Ο υπόρρητος σαρκασμός που διακρίνει την ενότητα έχει ως στόχο την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη που λησμονώντας την φθαρτότητά της χάνεται μέσα στον ναρκισσισμό και στην αυταρέσκεια.
Από φιλοσοφικής απόψεως τα ποιήματα αποτελούν έκφραση του αρχαιοελληνικού μέτρου. Δανείζονται λεξιλόγιο από την επιστήμη της οικονομίας, της αρχαιολογίας, των μαθηματικών. Διαβάζουμε για τείνουσες, υποτείνουσες, κτερίσματα και χρηματοοικονομικές πιστώσεις του εαυτού.
τροχοδρόμηση
με κατασκεύασε μια εποχή χοάνη.
αμβλεία γωνία η κατατομή μου
—όπως με πρόβλεπε το μητρικό σκαρίφημα—
βεντάλια παραπληρωματική
στην ένδεια οξυγόνου.
αφού κατέκτησα το πρώτο τραύμα μου
έφηβη πια, στις ενενήντα μοίρες
—αγχόνη παραινέσεων του ορθού
με υποτείνουσα κραυγή στο βλέμμα—
άρχισα επιτέλους να οξύνομαι
ώσπου προάχθηκα σε τρίγωνο
— μετάλλιο σκαληνό
με πολυφωνικές ανισομέρειες.
καθώς με διάβαιναν τα χρόνια
το τρίγωνο έγινε τετράγωνο
μετά εξάγωνο, οχτάγωνο και πάει λέγοντας.
σήμερα, που μετρώ μισόν αιώνα τραύματα
είμαι σημείο εκφοράς στην περιφέρεια κύκλου
κι αναπαράγω την τροχιά της μετακίνησης
απολαμβάνοντας την πανδαισία του ασήμαντου.
Το ζητούμενο για το ποιητικό υποκείμενο είναι το ον να γυμνωθεί από τα ψεύδη του, να βαδίσει στο φως, με προβολέα την αμφισβήτηση. Γνώμονάς του είναι το έργο Μωρίας Εγκώμιον του Εράσμου.
Ο Ολλανδός ιερέας και λόγιος Έρασμος συγκρούστηκε στην εποχή του με τον σχολαστικισμό. Ήταν μια σύγκρουση των πνευματικών ανθρώπων με τους κληρικούς, στην εποχή του Αναγεννησιακού Ανθρωπισμού. Ο Έρασμος επηρεασμένος από τον σατιρικό ρήτορα Λουκιανό και από τον κλασικό Ελληνισμό, με το έργο του Μωρίας Εγκώμιον, καταφέρεται εναντίον της ελαφρότητας στην προσπάθειά του να βοηθήσει τους χριστιανούς να ζήσουν ενάρετη ζωή.
Η Μαρία Σύρρου, στο ποίημά της «Λογοπαίγνια», πράττει το ίδιο, αλλά για τους ισχυρούς. Παίζοντας με τις λέξεις λογοκόπος (αυτός που λέει πολλά λόγια) και λογοκλόπος (αυτός που κλέβει ξένα λόγια ή γραφές) και χρησιμοποιώντας την παρήχηση των γραμμάτων λάμδα και μι κατακεραυνώνει την κενολογία και τον λαϊκισμό, τη σύγχρονη πολιτική ελαφρότητα, αλλά και τις λυκοφιλίες.
λογοπαίγνια
λογοκόπος vs λογοκλόπος:
— λοιπόν. λάμδα. λέγε λέξεις.
— λα, λα, λόλα.
— λέγε.
— λέξεις;
— λέξεις λαιμαργίας. λέγε.
— λιπόσαρκοι λωτοφάγοι λικνίζουν λιμνάζουσες λογικές.
λεκιάζουν λάφυρα, λιμπρέτα, λυχνοστάτες. (λήμμα «λίμπιντο»)
— λέξεις λαγνείας. λέγε.
— λιμοκοντόροι λιποτάκτες λυμαίνονται λάβαρα.
λακίζουν, λυσσομανούν, λουφάζουν. (λήμμα «λίμπιντο»)
— λέξεις λύτρωσης. λέγε.
— ληξιπρόθεσμα λόγια λαοπλάνων λαξεύουν
λαιμαριές λαπάδων, λάκκους λεόντων, λυκοφιλίες…
— λέγε. λέγε, λοιπόν.
— φτου ξελευτερία.
— λάθος, λάθος. λέγε.
— λαιμητόμοι αρχέτυπα κοσμούν τη φυλακή μας.
μύγες παίζουν κρυφτό στις κοπριές.
— λοξοδρομείς. λέγε.
— λοξοδρομεί μια μύγα και μυγιάζεσαι. (λήμμα «μωρίας εγκώμιον»)
λοξοδρομώ, λοιπόν. περνάω στο μι.
σειρά μου τώρα. μάντεψε.
Στις «Αντιλογίες» η ποιήτρια προβληματίζεται ως προς την αντικειμενικότητα της σκέψης. Θέτει το πρόβλημα των οπτικών γωνιών, ενώ αποδίδει παραστατικά τον αστραφτερό από απόψεως τεχνολογίας αλλά χωρίς αξίες κόσμο μας, όπως και τους πολιτικούς, που καταστρέφουν γενιές ή αφανίζουν πατρίδες.
πολεμοκαπηλίες
νύχτωσε πάλι ο πλανήτης.
στους δέκτες του πολιτισμού
σινιέ ηγετικά κοστούμια
στήνουν παρτίδα
σε απευθείας μετάδοση.
λάβετε θέση ευπιστίας στο σαλόνι
κι αφήστε τα γραμμάτια επιφύλαξης
να διαμαρτυρούνται αμείλικτα
στο ερμάρι με τα δανεικά ιδανικά.
αναθαρρήστε, καμαρώστε τους
πώς ερωτοτροπούν με φλας και οχτάστηλα.
στην πασαρέλα των θνητών θεών
ρουά ματ πανωλεθρία σε δυο κινήσεις.
γενιές αφανισμένες
πόλεις σβησμένες απ’ το χάρτη
καινούργιος χάρτης τώρα
πιο στρωτός
— ίσως κρατήσει και μετά τις διαφημίσεις.
εμπρός, συγκινηθείτε πρώτα.
τώρα, πάρτε το χρόνο σας
και επιφυλαχθείτε.
απάτη η χαρτογράφηση;
μην πτοηθείτε. ναι, σκεφτείτε
— δε δείχνει, μα είναι ασφαλές.
έχει κι αυτό περιληφθεί στις προδιαγραφές.
Άρης και Αφροδίτη ενάντιοι. Πλην της ηδονής, αρχαιότερη τέχνη η καταστροφή, γράφει η Μαρία Σύρρου.
Οι συνθέσεις χωρίς κεφαλαία γράμματα αισθητοποιούν την παρακμή, ενώ δημιουργούν την αίσθηση της συνέχειας, μιας διαρκούς συνομιλίας.
Στη δεύτερη ενότητα, «Αποτυπώσεις», έχουμε πιο λυρικές συνθέσεις. Ο λόγος θυμίζει χορικό αρχαίου θεάτρου ή σαιξπηρική σκηνή. Το βιωματικό στοιχείο είναι έντονο.
Το ποίημα «Τελετουργίες», ποίημα σε πρώτο πρόσωπο, μοιάζει με θεατρικό μονόλογο. Θέμα του το πέταγμα των κοτσυφιών· η κίνηση από την κατάδυση στη γη έως το πέταγμα στον ουρανό. Οι εικόνες επενδύονται με τη φυλλωσιά μιας ροδιάς και τη νέα σελήνη. Τα ουσιαστικά και ρήματα φανερώνουν την κίνηση και τις ψυχικές εντάσεις του υποκειμένου.
τελετουργία
συνέβη χτες, θα ήταν επτά και τέταρτο
ώρα του οκτώβρη, μούχρωμα.
είπα να κάνω ένα τσιγάρο στην αυλή
—καταφυγή και καταφύγιο η αυλίτσα μας
εδώ, στο γκαζοχώρι—
παρέα με την αγγελική και τη ροδιά
καθώς το συνηθίζω.
με το που έγειρα την πόρτα για να βγω
αξιώθηκα ένα θέαμα πρωτόγνωρο
για τα δικά μου μάτια.
όνειρο έμοιαζε
μα, σας τ’ ορκίζομαι, συνέβη.
τα είδα να στροβιλίζονται σ’ ατέρμονο χορό
—δέκα με δεκαπέντε (αν υπολόγισα σωστά)
μικρά, αθόρυβα κοτσύφια—
να καταδύονται μέχρι τη γης
κι ύστερα πάλι προς τον ουρανό να υψώνονται
σε μια τελετουργία απόκοσμης σιγής.
φοβήθηκα για μια στιγμή
—ντρέπομαι, το ομολογώ—
για την αδιακρισία ετούτη
να παραστώ απρόσκλητη στη δειλινή μυσταγωγία.
συνέβη, μα δεν το ’θελα, τ’ ορκίζομαι.
κλείστηκα μέσα βιαστική
κι απ’ το παράθυρο
πάσχιζα να διακρίνω τι και πώς.
θα είχε περάσει κιόλας τέταρτο
όταν ο άρχων τελετάρχης κότσυφας
κύκλωσε έναν κύκλο τη ροδιά
κι ύστερα χάθηκε στην αγκαλιά της φυλλωσιάς της.
τα υπόλοιπα τον ακολούθησαν
—με την αράδα του το κάθε ένα—
ώσπου το δέος άγιασε του θάμπους την αυλή
που στεφανώθηκε τη νέα σελήνη.
Τα κοινωνικά προβλήματα δεσπόζουν στην ενότητα αυτή. Οι αναφορές στη φτώχεια, την ανεργία, τους αστέγους, τα ανυπεράσπιστα ζώα έρχονται σε αντίθεση με τον τίτλο homo sapiens. Ο τίτλος Esperanto δηλώνει την παγκόσμια απόγνωση για την ηθική καταστροφή.
μετάλλαξη
σα να μην έχει προηγούμενο
του φετινού νοέμβρη η κοσμοχαλασιά.
μάταιη χαραμίζεται η βροχή
σκούριασε η επικράτεια
ματαιωμένη θα την παραδώσουμε
στου μαρασμού τη χειμερία επέλαση.
μάταιοι οι καιροί που πορευόμαστε
αποσιώπησαν τη φτώχεια τους
κι η φτώχεια, για αντιπερισπασμό
αποποιήθηκε τα όριά της.
δίπλα μου ο φτωχός, πιο δίπλα ο φτωχότερος
λίγο πιο κει ο πιο φτωχός κι απ’ το φτωχότερο.
σαθροί, ξεγελασμένοι και ξεγύμνωτοι
στοιχειώσαμε τις γειτονιές
και στοιχηθήκαμε
— πορεία σπαραχτική μιας αναβάπτισης.
δονεί τη φρίκη τούτος ο κατακλυσμός
μα ο φόβος μας, που πειθαρχεί τα άχραντα
μετουσιώνει την κραυγή σε ψίθυρο.
Η Μαρία Σύρρου, στο έργο της Λογότυπα, με εικονοποιία ικανή και πολυσημία λεκτική περιγράφει το κλίμα διάψευσης, την αίσθηση αποτυχίας, όπως αυτή αντανακλάται στο μοντέρνο άτομο. Οι δοξαστικές εικόνες που συνθέτει για τη φύση και την ασύλληπτη ομορφιά της έρχονται σε αντίθεση με τον πολιτισμό του πλαστικού και της ευμάρειας που ευθύνεται για την καταστροφή της. Τα συναισθήματα φόβου αποτυπώνουν την αγωνία για το μέλλον ενός κόσμου αξιοθαύμαστης τεχνολογίας, που όμως καταστρέφεται χωρίς μεγάλη αντίδραση, μέσα στον εφησυχασμό των καλοζωισμένων και ευημερούντων.
Άλλοτε σαν μονόλογος και άλλοτε σαν αφήγηση, ο ποιητικός λόγος διακρίνεται από ποικιλία, ενώ ο ρυθμός παράγεται από τις ισομετρίες και τα ισοσταθμίσματα, αλλά και από σκόρπιους ίαμβους και δαχτύλους και μέτρα μεσοτονικά.
Στη νέα της συλλογή Λογότυπα, η Μαρία Σύρρου διατηρεί τη θεατρικότητα στην έκφραση που διέκρινε και την πρώτη της ποιητική συλλογή, Επιλήσμονες. Στα Λογότυπα όμως δείχνει περισσότερο απολογητική και με εντονότερους οντολογικούς προβληματισμούς. Αφημένη στην ηρεμία του έρωτα, όπως γράφει, και με όπλο την ωριμότητα, ψηλαφεί πιο θαρραλέα το εγώ.
Ο Φερντινάντ ντε Σωσύρ ονόμαζε την κοινωνική πλευρά του λόγου γλώσσα και την ατομική του χρήση ομιλία, parole. Στη δεύτερη κατηγορία κατέτασσε και το λογοτεχνικό έργο, ως έκφραση ατομική. Η Μαρία Σύρρου με την ατομική της ομιλία ανασύρει τις ματαιωμένες ελπίδες και ψάχνει τον δικό της «Γκοντό». Ο νοηματισμένος της λόγος συνιστά απόπειρα εξοικείωσης με τον χρόνο και πόλεμο εναντίον του κενού. Ο αναγνώστης γεύεται την απόλαυση του ποιητικού της λόγου.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Φωτογραφία: May Parlar. Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.]
