Μιχάλης Μοδινός,
Το Πλέγμα,
Καστανιώτης 2018
«Παρά ταύτα η ζωή συνεχίζεται…»[1]
Είκοσι ειρωνικά μονόπρακτα από το θέατρο της καθημερινότητας
- Πέρα από την κρίση
Μία από τις παράπλευρες απώλειες της μνημονιακής εποχής είναι ο εθισμός της λογοτεχνίας και της κριτικής σε μια διανοητική μόδα που ονομάστηκε προσφυώς «λογοτεχνία της κρίσης» ∙ ως εάν να υπάρχει ή να αναπτύχθηκε κάποιο εδώδιμο είδος λογοτεχνίας κάτω από η πίεση της Τρόικας. Τα τελευταία χρόνια, διάφοροι λογοτέχνες και κριτικοί ασχολούνται με βιβλία, δοκίμια, μελέτες, άρθρα, διηγήματα, ποιήματα, συλλογές (που κυκλοφορούν ενίοτε και με μότο του πρώην υπουργού κ. Βαρουφάκη), προκειμένου να αποτυπωθεί η «εμπειρία της κρίσης». Δεν θα μας απασχολήσουν εδώ οι επιμέρους όψεις αυτής της δημόσιας συζήτησης που πάντως προϋποθέτει μια αφελή αντανακλαστική σχέση της λογοτεχνικής γραφής με τον «παροντισμό» αλλά θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε μια ορισμένη αίσθηση που συνοδεύει αυτό το φαινόμενο : τη διαρκή θυματοποίηση, τη μελαγχολία, την πληβειακότητα, το μιζεραμπιλισμό. Όσο κι αν φαίνεται περίεργο, ειδικά στην πεζογραφία, η «λογοτεχνία της κρίσης» άρχισε να μοιάζει και αυτή σαν τα παλιά ισπανικά πανδοχεία, στα οποία, ως γνωστόν, ο καθένας τρώει αυτά που έχει φέρει μαζί του. Δεν αναφέρομαι μόνο στην αναπαραγωγή των στερεοτύπων γύρω από την ελληνική κρίση αλλά κυρίως στην προσαρμογή της μυθοπλασίας στον άλλοτε παρηγορητικό και άλλοτε καταγγελτικό τόνο της συγκυρίας. Από αυτή την άποψη, το μυθιστόρημα του Μιχ. Μοδινού Το Πλέγμα είναι μια ευχάριστη έκπληξη γιατί ενώ όλο το νήμα της αφήγησης αφορμάται από πρόσωπα, πράξεις και συναισθήματα που σχετίζονται – με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο – με τα χρόνια της κρίσης, το βιβλίο δεν παγιδεύεται στα γνώριμα «σενάρια πολιτισμικής απόγνωσης», που διακινούνται με περισσή ευκολία την τελευταία, τουλάχιστον, δεκαετία.
- Η ρευστή πραγματικότητα της διπλανής πόρτας
Αν κάτι ξεχωρίζει λοιπόν σε αυτό το μυθιστόρημα του Μιχ. Μοδινού είναι το χιούμορ ή μάλλον η ειρωνική ματιά απέναντι σε μια πραγματικότητα που, ενώ ρίχνει το βάρος της στις ζωές των ανθρώπων, επιδεικνύει ταυτόχρονα την αβάσταχτη ελαφρότητά της. Η θεατρική δομή της αφήγησης και οι σπονδυλωτές ιστορίες (είκοσι κεφάλαια με μονολόγους που εκφωνούνται από άλλον κάθε φορά πρωταγωνιστή – αφηγητή, 19 διαφορετικά πρόσωπα – αφού το ένα εμφανίζεται ως αφηγητής σε δύο κεφάλαια) επιτείνουν αυτή την αίσθηση διασύνδεσης των ανθρώπινων βίων αλλά και της τυχαιότητας των βιωμάτων, καθώς η εναλλαγή των κεφαλαίων λειτουργεί σαν ένας θάλαμος αποσυμπίεσης της αφήγησης. Μέσα, δηλαδή, από τις διαφορετικές και διαδοχικές προσεγγίσεις στα πρόσωπα (που άλλοτε είναι πρωταγωνιστές άλλοτε δευτεραγωνιστές ή και «κομπάρσοι» στις ιστορίες των άλλων ηρώων) βλέπουμε μια ρευστή πραγματικότητα που θα μπορούσε να συμπυκνωθεί στον καβαφικό τίτλο ενός κεφαλαίου : «στοχαστική προσαρμογή» (μονόλογος 13) ή, στο καταληκτικό απόσπασμα του εξωφύλλου : «παρά ταύτα η ζωή συνεχίζεται». Νομίζω ότι σε αυτό το «παρά ταύτα» πρέπει να αναζητήσει κανείς τον τρόπο που στοιχίζει ο Μοδινός τις λέξεις με τα πράγματα, επινοώντας ένα ειρωνικό παιχνίδι ανάμεσα στις επιθυμίες και τις πραγματικότητες.
Το «πλέγμα», αυτό το σύνθετο κουβάρι από συμπληρωματικές εμπειρίες και βιώματα που εξελίσσονται μέσα στο «ανθρώπινο οικοσύστημα» της αστικής Αθήνας : τις ερωτικές φαντασιώσεις, τη βασανιστική σεξουαλικότητα, τη σκιά της αρρώστιας, τον εικονικό ψηφιακό κόσμο, την οικογενειακή ζωή και τις επιστροφές εικόνων και φωνών από ένα οριστικά χαμένο παρελθόν. Το πλέγμα, συναισθηματικός δεσμός και απειλητικός ιστός μαζί, εξελίσσεται με παράλληλες αλλά όχι οριζόντιες αφηγηματικές ακολουθίες, ενώ ο αναγνώστης νιώθει διαρκώς ότι όλο το μυθοπλαστικό σύμπαν είναι δομημένο κατ’ αναλογία μιας βαθιάς ανθρωπολογικής συνθήκης που καθορίζεται από την αρχή της ενδεχομενικότητας. Οι δεσμοί αίματος και συγγενικής αγάπης, οι συζυγικές κλίνες και οι παράνομοι έρωτες, τα επαγγελματικά σχέδια και το κυνήγι του κέρδους, όλα υπακούν σε αυτό το νόμο της τυχαιότητας. Αυτή η στοχαστική ειρωνεία του Μοδινού είναι ο κρίκος που συνδέει την ιδιωτική με τη δημόσια σφαίρα στην αφήγησή του. Μέσα από αυτό το φίλτρο της ειρωνείας άλλωστε διαμεσολαβείται και η πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα, καθώς οι ήρωες μετεωρίζονται ανάμεσα στην παθητική συμμετοχή και στην ατομική απόσυρση. Η δυσκολία της συνύπαρξης, η αναζήτηση αλλά και η αποστέρηση της κοινωνικότητας, η εγγύτητα αλλά και η απόσταση της εικονικής πραγματικότητας, η διαθέσιμη αλλά και η αδιέξοδη σεξουαλικότητα βρίσκονται στο επίκεντρο της αφήγησης του Μοδινού, που πλοηγεί τα συναισθήματα των ηρώων του, οι οποίο κατοικούν στον τυχαίο και ρευστό κόσμο μιας θριαμβευτικής εξατομίκευσης.[2]
- Ειρωνεία και διαλογικότητα
Φτάνουμε όμως έτσι στο ίδιο το αξιακό φορτίο της αφήγησης. Τι σημαίνει αυτό το τυχαίο «πλέγμα» σε σχέση με την οπτική γωνία της αφήγησης ; Για τον Μοδινό η ειρωνική οπτική γωνία δεν απλώς μια αμυντική απόσταση από την πραγματικότητα. Αλλά μια υπαρξιακή συνθήκη που επιτρέπει στους ήρωες τους να επιβιώσουν μέσα από παραχωρήσεις και συμβιβασμούς. Η ειρωνεία είναι επομένως μια στρατηγική επιβίωσης. Αν, όπως έλεγε ο Jankelevitch, η ειρωνεία «σώζει ό,τι γίνεται να σωθεί», τότε μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα τα λόγια της ηρωίδας του Μοδινού : «είμαστε τραγικά ελεύθεροι μες στην άγνοιά μας» ∙ για να προσθέσει πως αυτό είναι για εκείνη «ο ορισμός της ποίησης». Μέσα στο λόγο της ακούγονται δύο φωνές : η φωνή η δική της και η φωνή του συγγραφέα, που σχολιάζει τους ήρωές τους την ίδια ώρα που τους ακούει και τους παρατηρεί. Δεν είναι η πρώτη φορά που τα μυθιστορήματα του Μοδινού έχουν αυτή την παράδοξη διαλογικότητα, ακόμη και όταν είναι οργανωμένα σε μονολογικές αφηγηματικές δομές σαν το «Πλέγμα». Αυτό που μας ενδιαφέρει, ωστόσο, δεν είναι απλώς να σημειώσουμε αυτή την αφηγηματική τεχνική αλλά να σχολιάσουμε τη βαθύτερη λειτουργία της.
Οι δραματικοί μονόλογοι του Μοδινού έχουν διαλογικό χαρακτήρα ∙ υπονοούν, δηλαδή, κάποιον διάλογο με ένα σιωπηλό αποδέκτη, η παρουσία του οποίου γίνεται διακριτικά αντιληπτή. Οι ήρωες του Μοδινού μονολογούν σαν να θέλουνε να ακούσουμε τις μύχιες σκέψεις τους και τα εσωτερικά συναισθήματά τους. Δεν χρειάζεται να επεκταθούμε στην θεωρητική ποικιλία των παραλλαγών αυτής της αφηγηματικής τεχνικής αλλά μπορούμε να σημειώσουμε τη σημασία της για το συγκεκριμένο μυθιστόρημα. Οι αφηγηματικοί μονόλογοι του Μοδινού είναι μικρά «δράματα συνείδησης», στα οποία όλα τα πρόσωπα υπερασπίζονται την ερμηνευτική προοπτική τους και, πάντως, μας καλούν να τους κατανοήσουμε μέσα από αυτή, έστω και αν χρειαστεί να αναστείλουμε για λίγο τις δικές μας προκατασκευασμένες ηθικές κρίσεις. Με άλλα λόγια, πρέπει να κάνουμε μια ηθική παραχώρηση προς τους ήρωες του βιβλίου, προκειμένου να μπούμε στον κόσμο τους και να κατανοήσουμε τα μεγάλα ή τα ασήμαντα διλήμματά τους.
Μετά από τις μεγάλες «τοιχογραφίες» των προηγούμενων μυθιστορημάτων του, ο Μιχ. Μοδινός επιχειρεί να αναπαραστήσει «το θέατρο της καθημερινότητας» με ένα αστικό μυθιστόρημα, στο οποίο εναλλάσσονται αφηγηματικές φωνές και οπτικές γωνίες. Χωρίς να υπάρχει μια προνομιακή «αλήθεια» για τις ζωές των ανθρώπων, ο συγγραφέας συλλαμβάνει όλη αυτή τη βιο-ποικιλότητα μέσα από μια αλυσίδα παθών και συναισθημάτων. Τοποθετημένοι μέσα σε αυτό το ειρωνικό και ταυτόχρονα διαλογικό σύμπαν, οι ήρωες του Μοδινού μοιάζουν οικείοι και ταυτόχρονα ευάλωτοι. Εκτεθειμένοι στην άγνοια, στη διάψευση και στην πλάνη, γίνονται «οι άνθρωποι της διπλανής πόρτας» που οι ζωές τους μοιάζουν με τις δικές μας. Αυτή άλλωστε είναι ίσως και η πιο σημαντική αφηγηματική αρετή του βιβλίου καθώς, μέσα από αυτή την αίσθηση της ρευστής και ευάλωτης ζωής, το μυθοπλαστικό σύμπαν του βιβλίου ενώνει, περιστασιακά ή και οριστικά, το πλέγμα των ηρώων του με τη δική μας θεμιτή προσδοκία πως «παρά ταύτα, η ζωή συνεχίζεται».
Ο Γιάννης Παπαθεοδώρου διδάσκει Νεοελληνική Φιλολογία στο Παν/μιο Ιωαννίνων
[1] Το κείμενο αυτό διαβάστηκε στην παρουσίαση (Ιανός, 1.10.2018) του μυθιστορήματος του Μιχ. Μοδινού, Το Πλέγμα, Καστανιώτη, Αθήνα, 2018. Συνομιλητές στη βιβλιοπαρουσίαση ήταν ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου και η Καρολίνα Μέρμηγκα. Αποσπάσματα από το μυθιστόρημα διάβασε ο Αχιλλέας Κυριακίδης.
[2] Βλ. σχετικά Ζύγμουντ Μπάουμαν, Ρευστή αγάπη. Δοκίμιο για την ευθραυστότητα των ανθρώπινων δεσμών, μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, Εστία, Αθήνα, 2006.
