[…] Στα 1959, έναν χρόνο αφότου ο Αλεξάνδρου αποφυλακίζεται οριστικά, δημοσιεύεται η τρίτη και τελευταία ποιητική του συλλογή, η Ευθύτης Οδών. Όπως και η δεύτερη, έτσι και αυτή η ποιητική συλλογή είναι καρπός των εγκλεισμών και των φυλακίσεων που υπέστη ο συγγραφέας. Η δραματικότητα, η αμεσότητα και ο συμβουλευτικός τόνος που αφορά τον αγωνιστή, τον ποιητή, τον αναγνώστη είναι το ίδιον της τρίτης ποιητικής δουλειάς του Αλεξάνδρου. Το αίσθημα της απογοήτευσης και ο αναστοχαστικός χαρακτήρας της γραφής είναι καθοριστικής σημασίας και η εκφραστική μορφή των στίχων αποπνέει έναν αέρα όμοιο με αυτόν της καβαφικής ειρωνείας. Η ατμόσφαιρα της τελευταίας ποιητικής δουλειάς του Αλεξάνδρου καθορίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό και από την ύπαρξη παλαιοδιαθηκικών εικόνων. Στη συλλογή Ευθύτης Οδών ο Αλεξάνδρου μάς παραδίδει μερικά από τα πιο σημαντικά ποιήματά του και με αυτόν τον τρόπο η ενασχόλησή του με την ποίηση ―το είδος που υπηρέτησε με τη μεγαλύτερη δυνατή συνέπεια― φτάνει ιδανικά στο τέλος της, καθώς προλειαίνεται το έδαφος για τη στροφή του στην πεζογραφία. Μετά από μια παύση επανέρχεται στη λογοτεχνική παραγωγή με το Κιβώτιο, το magnum opus του. […]
[Αντωνία Κοσένα: Διαβάζοντας την ποίηση του Άρη Αλεξάνδρου.]
[…] Στο πρόσωπο της ηρωικής φιγούρας της Αντιγόνης και στις αμφιβολίες των ηρώων, σε ορισμένες περιστάσεις, διαφαίνεται η κριτική και καφκική κοινωνική αντίληψη του Αλεξάνδρου για την εποχή του. Ο συγγραφέας δημιουργεί ένα εντελώς μοντέρνο περιβάλλον για την τραγωδία του, ενώ αξιοποιεί τη μυθική μέθοδο. Δείχνει να πιστεύει πως η λογοτεχνία –όπως και γενικά η τέχνη– αποτελεί μία κοινωνική παρατήρηση και μία εξομολογητική έκφραση της εποχής είτε μέσα από την ανάδυση των εσωτερικών ψυχικών γεγονότων είτε με την περιγραφή εξωτερικών συμβάντων. Εξόριστος ο ίδιος κρατάει σημειώσεις, όπου περιγράφει την πίκρα, την παραίτηση, το πλησίασμα προς τον θάνατο. Όπως γράφει και στο Παράνομο Σημείωμα, μέσα από τον Άη-Στράτη την ίδια περίοδο, «Ανασηκώνω τα πηγούνια των ανθρώπων για να αντιγράψω βιαστικά το φως που απόμεινε στις κόχες των ματιών τους και κρύβω το σημείωμα στην καρδιά κατάσαρκα για να δουν στη νεκροψία πόσο λίγο ζήσαμε». Η Αντιγόνη αποτελεί μία ωδή στην απογοήτευση που πηγάζει από την αποτυχημένη συλλογική και συντροφική αντίσταση, ωδή στην έκφραση της υπαρξιακής απομόνωσης. Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, καταδεικνύει το βάρος των πολιτικών συνεπειών της προσωπικής ηθικής πρωτοβουλίας και δράσης. […]
[Αντιγόνη Ηλιάδου: Η Αντιγόνη του Άρη Αλεξάνδρου.]
[…] Η άρνησή του να ενδώσει στον όλεθρο της διχόνοιας δεν συνεπάγεται την αδράνεια ή απουσία του από το κοινωνικό γίγνεσθαι ούτε την απάρνηση των ιδεών του. Πηγάζει, αντίθετα, από την πολιτική ηθική του, στην οποία δεν έχει θέση η κατά τον Σμιτ πρόσληψη της έννοιας του πολιτικού με όρους φίλος και εχθρός. Ενδιαφερόταν για την πολιτική, αμφισβητούσε τους πολιτικούς, αποστρεφόταν τον φανατισμό. Ο κόσμος για τον Αλεξάνδρου «δεν ήταν ούτε μαύρος, ούτε ρόδινος», αλλά, όπως και για τον Καμύ, «απλώς περίπλοκος». Για αυτόν, η ένταξη – είτε σε κάποια συγγραφική ένωση είτε η προσχώρηση σε πολιτική οργάνωση, κόμμα ή θρησκεία – είναι συνώνυμη της υποταγής: δεν συνιστά μια ιδεολογία ή μια προσωπική εν συνόλω άποψη για τη ζωή, αλλά υπακοή σε μορφές εξουσίας και προσκόλληση σε ιδανικά. Η ανελευθερία της σκέψης καθιστά αδύνατη για τον ενταγμένο την κριτική σκέψη, την απρόσκοπτη έρευνα και την αμφισβήτηση αυθεντιών. Αν ανήκει κάπου, αυτό είναι το «ανύπαρκτο κόμμα των ποιητών», το οποίο είναι μη ταυτοτικό, καθώς δεν επιδέχεται καμία λογοτεχνική κατηγοριοποίηση ή κομματική τοποθέτηση.
[Θοδωρής Μπόνης: Ο Άρης Αλεξάνδρου για τα λογοτεχνικά βραβεία και την Ενωμένη Ευρώπη.]
Ταυτόχρονα, μέσα στην κόλαση και τον ζόφο της εποχής, κατάφερε να διατηρήσει την απόλυτη πνευματική ανεξαρτησία («Δεσμώτης τήδε ίσταμαι τοις ένδον ρήμασι πειθόμενος»), κατάφερε να μην υποταχτεί ποτέ στον δολοφονικό παραλογισμό καμιάς ιδεολογίας, κανενός Κόμματος, κανενός κοπαδιού «πιστών» και αυτή του την άρνηση την πλήρωσε με απομόνωση και συκοφαντίες («Ό,τι και να γίνει δεν θα ρίξω»), κατάφερε να μην υπάρξει ποτέ αχθοφόρος βεβαιοτήτων («Ωχ αδερφέ! Για υποψίες θα χολόσκαμε τώρα;»), αλλά πρωτίστως, μέσα στο καμίνι της εποχής, κατάφερε να μείνει ανθρώπινος και τρυφερός, ένας HOMO HUMANIS όπως ονόμασε ο ίδιος τον ανύπαρκτο εκδοτικό οίκο που εξέδωσε την τρίτη του ποιητική συλλογή, γράφοντας ακόμα και στη εξορία στίχους όπως: «όλο μιλάω για γραμμές, επίπεδα και πέτρες, μην τύχει και προσέξεις πόσο διστάζω να σ’ αγγίξω, σαν τον κατάδικο που στέκει μες τη νύχτα διστάζοντας να βάλει το απολυτήριο στην τσέπη γιατί το ξέρει πως τόσο φως δεν θα το αντέξει» ή: «θα σε βρω, όπου πατάς, πέφτουνε πράσινα φύλλα».
Ο Αλεξάνδρου, είναι ένας συγγραφέας που έρχεται από το μέλλον. Θεωρώ πως πολύ σημαντικό θα είναι εκτός από συγγραφέας που έρχεται από το μέλλον, να γίνει και ένα ανθρώπινο παράδειγμα ερχόμενο.
[Κώστας Δεσποινιάδης: Ο ανυπότακτος Άρης Αλεξάνδρου και ένα σχεδόν άγνωστο βιβλίο του.]
[…] Κατόπιν τούτων, μιλώντας από τη σκοπιά του αναγνώστη, θα επιχειρήσω να υποστηρίξω ότι ένα από τα πολλά που ο συγγραφέας κατόρθωσε με το Κιβώτιο είναι η κριτική όχι μόνο της κομμουνιστικής εκδοχής του ολοκληρωτισμού, αλλά και της ιστορικής μετεξέλιξής του που ονομάστηκε «μεταολοκληρωτισμός».
Ο όρος δημιουργήθηκε από τον Τσέχο λογοτέχνη, πολιτικό και διανοητή Václav Havel (1936-2011), o οποίος με το δοκίμιό του Η ισχύς των ανίσχυρων (1978) μας έδωσε μια ζοφερή ηθική αποτίμηση των ιδεολογικών συνιστωσών των σχετικά ήπιων κομμουνιστικών καθεστώτων, και ειδικότερα αυτού της Τσεχοσλοβακίας, που κυριάρχησαν από τα τέλη της δεκαετίας του εξήντα στις χώρες του τότε ανατολικού μπλοκ. Το δοκίμιο αυτό γράφτηκε δέκα χρόνια μετά την Άνοιξη της Πράγας και τη συνακόλουθη στρατιωτική επέμβαση των Σοβιετικών, η οποία έθεσε τέλος σε κάθε απόπειρα δημοκρατικής μεταρρύθμισης. Η παράνομη διάδοση που γνώρισε προσέφερε ένα είδος θεωρητικής θεμελίωσης και ηθικής στήριξης των προσπαθειών των ελάχιστων εκδηλωμένων αντιφρονούντων.
[Φιλήμων Παιονίδης: Στοιχεία κριτικής του μεταολοκληρωτισμού στο Κιβώτιο.]
[Αποσπάσματα από το αφιέρωμα στον Άρη Αλεξάνδρου που περιλαμβάνεται στο νέο τεύχος του περιοδικού Φρέαρ. Για τα περιεχόμενα, εδώ.]
