Φέτος συνειδητά απέφυγα να προτείνω κάποια λογοτεχνικά βιβλία, όπως είχα κάνει στο παρελθόν, αν και τόσο η Ελληνική όσο και η ξένη παραγωγή ήταν ιδιαίτερα πλούσιες. Το έτος 2017 ήταν η 100ή επέτειος της Ρωσικής Επανάστασης και η 500ή επέτειος της Μεταρρύθμισης. Θεώρησα ότι δεν θα ήταν δυνατόν να παραθεωρήσω ή να μειώσω την αξία και τον αριθμό των βιβλίων που εκδόθηκαν επί τη ευκαιρία των δύο αυτών επετείων. Επικεντρώθηκα, κατά τα άλλα, σε σημαντικές συμβολές στην ιστορία του πολιτισμού και τη φιλοσοφία, γνωρίζοντας ότι επόμενες βιβλιοπαρουσιάσεις στην παρούσα διαδικτυακή σειρά του Φρέατος θα καλύψουν με επάρκεια την λογοτεχνική παραγωγή.
Τα επιλεχθέντα αναγνώσματα παρατίθενται σε αλφαβητική τάξη κατά την σειρά ονόματος του συγγραφέως (και κατά τη λατινική γραφή αυτών).
I. Jan Assmann
Η Πολιτισμική Μνήμη
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Κρήτη 2017
Ο Jan Assmann είναι αναμφίβολα ο σπουδαιότερος Αιγυπτιολόγος του καιρού μας. Οι μελέτες του για τον ενοθεϊσμό, τον μονοθεϊσμό και την περίοδο της Τελ-ελ-Αμάρνα είναι πλέον κλασικές. Κάπως λιγότερο γνωστές αλλά εξίσου σημαντικές είναι οι μελέτες του για τον Μονοθεϊσμό και τον Μωσαϊκό νόμο. Στο ανά χείρας πόνημα συνδυάζει πολλά από τα στοιχεία των προηγουμένων ερευνών του με μία θεωρητική εποπτεία του αντικειμένου που είναι σπάνια ακόμη και σε αυτό το επίπεδο υψηλής λογιοσύνης. Αν και έχω ορισμένες επιφυλάξεις για την αρκετά αυστηρή αντιδιαστολή τελετουργικής και κειμενικής συνοχής, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το έργο του Assmann ήταν ένα από τα γονιμότερα αναγνώσματα του 2017.
II. Giovanni Boccaccio
Genealogy of the Pagan Gods, Vol. 2
Books VI–X
Edited and translated by Jon Solomon
I Tatti Renaissance Library
Harvard University Press
H Genealogia deorum gentilium είναι ένα από τα καταγωγικά κείμενα της Ιταλικής Αναγέννησης και ίσως το σπουδαιότερο έργο του Βοκκάκιου. Οι εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ συνεχίζουν την έκδοση του σπουδαίου και λίαν εκτεταμένου αυτού έργου. Η μίξη θεολογικών και κοσμικών τροπικοτήτων αναπαράστασης στο έργο του Βοκκάκιου του προσδίδει μία ευρύτητα που το κατέστησε ιδιαίτερα δημοφιλές ακόμη και τον 16ο και τον 19ο αι.
III. Δήμητρα Χριστοπούλου
Τα Διλήμματα του Paul Benacerraf –
Μια προβληματική της Φιλοσοφίας των Μαθηματικών
Εκδόσεις Οκτώ
Ο υπογράφων σίγουρα δεν είναι ειδικός στα μαθηματικά ή την φιλοσοφία τους. Ωστόσο η διεισδυτική ματιά της Δήμητρας Χριστοπούλου σε ένα βιβλίο το οποίο απευθύνεται όχι μόνο σε ειδικούς της φιλοσοφίας των Μαθηματικών αλλά και σε όσους ενδιαφέρονται για άλλους κλάδους της Φιλοσοφίας, όπως η Λογική ή η Μεταφυσική, κάνει το έργο αυτό ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον απόκτημα στις βιβλιοθήκες όσων ενδιαφέρονται για την διεπιστημονική μελέτη της φιλοσοφίας. Το κεφάλαιο για το πρόβλημα του Καίσαρος του Frege πραγματεύεται με εξαιρετική διαύγεια ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα ζητήματα της λογικής, ενώ το κεφάλαιο για τις οντολογικές δεσμεύσεις της Λογικής δευτέρας τάξεως παρουσιάζει μία από τις ουσιαστικότερες και σημαντικότερες διαμάχες στην σύγχρονη λογική. Σίγουρα δεν πρόκειται για εύκολο ανάγνωσμα και δεν συνιστάται σε όσους έχουν ‘αλλεργία’ στα μαθηματικά σύμβολα. Ο αναγνώστης όμως που θα επιμείνει, έστω και αν διαθέτει στοιχειώδη μόνo μαθηματικά εφόδια, θα ανταμειφθεί.
IV. Philippe Desan
Montaigne, A Life
Translated by Steven Rendall and Lisa Neal
Princeton University Press
Φρονώ ότι ο εκδοτικός οίκος του Πανεπιστημίου του Πρίνστον είναι αυτή τη στιγμή από τους κορυφαίους στον κόσμο, στις ανθρωπιστικές, τουλάχιστον, επιστήμες. Η μεταφρασμένη από τα γαλλικά βιογραφία του Μονταίνιου αποτελεί ένα ορόσημο για τη βιβλιογραφία των Αναγεννησιακών σπουδών. Ο γαλλόφωνος Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Σικάγο Philippe Desan ρίχνει πραγματικά νέο φως στην αντίστιξη της πολιτικής δράσης και του συγγραφικού έργου του Μονταίνιου και την αναγκαιότητα διαμόρφωσης ενός, κατ’ ουσίαν, νέου είδους, του δοκιμίου. Ο πλούτος της γνώσης του Philippe Desan αντικατοπτρίζεται στα πολυποίκιλα αναγεννησιακά κείμενα με τα οποία φωτίζει την εξέλιξη του Μονταίνιου. Για όσους έχουν μία επαρκή γνώση της Γαλλικής, ο Desan είναι φημισμένος για το ύφος του και επομένως θα άξιζε να δοκιμάσουν την γαλλική έκδοση.
V. Laura Engelstein
Russia in Flames: War, Revolution, Civil War, 1914 – 1921
Oxford University Press 2017
Δεν είναι αναγκαίο να συμφωνεί κανείς με την Engelstein για να αναγνωρίσει το εύρος του έργου της και την οξυδέρκειά της. Πρόκειται αναμφίβολα για μια εξαιρετική ιστορία της Οκτωβριανής Επανάστασης, η οποίαν αναδεικνύει την τυφλότητα πολλών βασικών ‘παικτών’ στο πολιτικό σύστημα αμέσως μετά την πτώση του Τσάρου το 1917. Κυρίως όμως η Engelstein είναι απαλλαγμένη από ψευδαισθήσεις. Και προσφέρει την ίδια αντι-ψευδαισθησιακή αγωγή στους αναγνώστες της. Αναδεικνύει τον βαθμό στον οποίο ο Λένιν ήταν εχθρός κάθε δημοκρατικού θεσμού. Και καταλήγει ότι από την πρώτη στιγμή οι Μπολσεβίκοι ήταν αδίστακτοι και ενάντιοι σε κάθε συμβιβασμό. Επίσης καταδεικνύει πέρα από κάθε λογική αμφιβολία την σημασία του Εμφυλίου Πολέμου, τον οποίο τόσο επιθυμούσε ο Λένιν για τη στερέωση του νέου Καθεστώτος. Η μόνη μου επιφύλαξη είναι ότι δεν δίνει ποτέ όση έμφαση θα έπρεπε στην επεκτατική εισβολή της Σοβιετικής Ένωσης στην Πολωνία και τη συντριβή των Σοβιετικών από τους Πολωνούς ιππείς και την Ακαδημαϊκή λεγεώνα, η οποία ήταν η αληθής Flos iuventutis του πολωνικού έθνους. Παρά την επιφύλαξη αυτή, το βιβλίο της Engelstein αξίζει να βρει ένα ευρύ κοινό πολύ πέρα από τα όρια του αγγλοσαξωνικού κόσμου.
VI. Marsilio Ficino
Commentary on Plotinus,
Volume 4
I Tatti Renaissance Library
Harvard University Press
O Marsilio Ficino δεν θα έπρεπε να χρειάζεται συστάσεις. Το έργο του επηρέασε σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό κάθε πλατωνική ή νεοπλατωνίζουσα προσπάθεια από την Αναγέννηση και δώθε. Η ειδική σύμμιξη πλατωνισμού και χριστιανισμού που επιχείρησε ο Φιτσίνο συνέβαλε στη θεωρία της Μεγάλης Αλυσίδας του Όντος. Το παρόν έργο αποτελεί απαραίτητο ανάγνωσμα όχι μόνο για τους ειδικούς της Αναγέννησης ή τους ιστορικούς της φιλοσοφίας αλλά και για όλους όσοι ενδιαφέρονται για την ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
VII. Μάικλ Φρήντμαν
Χωριστοί Δρόμοι. Κάρναπ, Κασσίρερ και Χάιντεγγερ
Εκδόσεις Εκκρεμές
Αθήνα 2017
Σπάνια το έργο ενός ιστορικού της φιλοσοφίας είναι ακριβές όσο και συναρπαστικό. Θα μπορούσαμε να πούμε δίχως καμία υπερβολή ότι πρόκειται για ένα ‘μυθιστόρημα’ του στοχασμού, μια αφήγηση για τα χάσματα και τις αντινομίες της Ευρωπαϊκής σκέψης κατά την κρίσιμη δεκαετία του 1920. Η ακρίβεια του Φρήντμαν φυσικά δεν σημαίνει ότι δεν ευνοεί τον Κασσίρερ παρουσιάζοντάς και την προσπάθειά του να επιχειρήσει στο έργο του περί Συμβολικών μορφών μία ευρύτερη σύνθεση ανάμεσα στον Χάιντεγγερ και τον Κάρναπ. Η φιλοσοφική τους διαφοροποίηση για την λογική δομή του μηδενός αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα. Παρά τις επιφυλάξεις μου για ορισμένες γλωσσικές επιλογές (λόγου χάρη «Ο Κασσίρερ ήταν υποστηρικτικός» σελ. 240), πρόκειται για μια πολύ καλή μετάφραση ενός εξαιρετικού έργου.
VIII. Anthony Kaldellis
Streams of Gold, Rivers of Blood
Oxford UP
Η ιστορία του Άντονυ Καλδέλη, Καθηγητή της Μεσαιωνικής Ιστορία στο Οχάιο των ΗΠΑ, καλύπτει την ταραχώδη περίοδο από τα μέσα του 10ου έως τα τέλη του 11ου αι. Στον μεγαλειώδη καμβά του παρελαύνουν όχι μόνο πρόσωπα αλλά και αρετές και ελαττώματα, κάποιες φορές με τρόπο σχεδόν θεατρικό. Η μεγαλοπρέπεια της διήγησης κάποτε κάποτε θυμίζει τη γραφίδα του Sir Steven Runciman. Ο Καλδέλης επιδεικνύει μία ιδιαίτερη ευαισθησία στην ανάγνωση και την ερμηνεία των πηγών η οποία θα προσδώσει στο έργο μία μεγαλύτερη διάρκεια ζωής.
IX. Ιμμάνουελ Καντ
Θεμελίωση της Μεταφυσικής των Ηθών
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Κρήτη 2017
Παρά την ύπαρξη της άρτιας μετάφρασης του Γιάννη Τζαβάρα, η νέα μετάφραση του πλέον βατού, ίσως, έργου του Καντ από τον Κώστα Ανδρουλιδάκη θα συντελέσει στην ανανέωση του ενδιαφέροντος για τις συγκεκριμένες ιδέες του Καντ στο πλαίσιο της συζήτησης για τις αρχές και την μεθοδολογία της ηθικής. Οι καίριες σημειώσεις και το πλούσιο επίμετρο συντελούν σε μία υποδειγματική έκδοση της Θεμελίωσης. Οι επεξηγήσεις που τίθενται σε αγκύλες είναι εξαιρετικά πολύτιμες για την κατανόηση του κειμένου.
X. Προκόπης Παυλόπουλος
Η δημόσια Υπηρεσία
Νομική Βιβλιοθήκη
Αθήνα 2017
Τρία ιδιαίτερα χαρακτηριστικά διακρίνουν τον νυν Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Πρώτον, είναι ένας Πρόεδρος ο οποίος δεν διστάζει να παρεμβεί στα δημόσια πράγματα με λόγο στοχαστικό και χειμαρρώδη. Δεύτερον, πρόκειται για έναν Πρόεδρο της Δημοκρατίας ο οποίος δημοσιεύει συστηματικά κατά την περίοδο άσκησης των καθηκόντων του. Τρίτον, ο λόγος του διαθέτει ιστορικό και πολιτιστικό βάθος, πράγμα σπάνιο για Έλληνα πολιτικό ακόμη και αν ληφθεί υπόψη ότι τυγχάνει και πανεπιστημιακός δάσκαλος ευρείας αναγνώρισης. Χαρακτηριστικό από αυτή την άποψη είναι το σύντομο έργο του Στο Λίκνο του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού (Εκδόσεις Gutenberg 2017). Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας και Καθηγητής Προκόπης Παυλόπουλος ανήκει δικαιωματικά στην χορεία των νομικών εκείνων που δεν γράφουν μόνο για νομικούς. Στο τελευταίο του βιβλίο σχετικά με την έννοια την λειτουργία και την θέσμιση της Δημόσιας Υπηρεσίας ξεκινά με κάποιες ‘στεγνές’ αλλά και εξαιρετικά στοχευμένες νομικές παρατηρήσεις, οι οποίες δεν είναι παρά ένα θεματικό προανάκρουσμα σε καίριες σκέψεις για την ισότητα στη εποχή της λιτότητας, την Ευρωπαϊκή Ένωση και καταλήγει σε ένα πραγματικό tour de force με την περιγραφή των τρόπων με τους οποίους η γενικευμένη ανισότητα υπονομεύει το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα και τις αρχές του φιλελευθερισμού. Αυτός ο σπάνιος συνδυασμός ειδικής εργασίας και ευρύτερου πολιτικού στοχασμού θα αφήσει το στέρεο αποτύπωμά του στην Ελληνική σκέψη.
Ένα απαραίτητο βιβλίο ‒και όχι μόνο για νομικούς!
XI. Richard Rex
The Making of Martin Luther
Princeton University Press 2017
Ο διακεκριμένος Καθηγητής Θεολογίας του Cambridge Richard Rex και ειδικός στη θεολογία της Μεταρρύθμισης αναδεικνύει στο πόνημά του τις πιο ιδιοσυγκρασιακές πτυχές του βίου και της θεολογίας του Λούθηρου. Η σύγκρουση του Λουθήρου με τον Καρδινάλιο Cajetan, έναν από τους σημαντικότερους θεολόγους της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, έδωσε το στίγμα του νέου κινήματος. Το γεγονός ότι κατά την πρώιμη περίοδο της Μεταρρύθμισης πολλοί πιστοί λάτρευαν εικόνες του Λούθηρου μας υπενθυμίζει την ειρωνεία και τις αντινομίες που αναπόφευκτα ελλοχεύουν σε κάθε ριζοσπαστικό εγχείρημα.
XII. Νικήτας Σινιόσογλου
Αλλόκοτος Ελληνισμός
Εκδόσεις Κίχλη
Αθήνα 2017 [2016]
Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα δοκιμιογραφικά έργα που κυκλοφόρησαν το προηγούμενο έτος. Πολλές φορές είναι σχεδόν αδύνατον να συμφωνήσουμε με την υπερβολική σημασία που αποδίδει ο Σινιόσογλου σε μορφές όπως ο Χριστόδουλος Παμπλέκης, έστω και αν ο ίδιος ο συγγραφέας ομολογεί ότι συνειδητά επιλέγει και ελάσσονες μορφές επιχειρώντας να αναδείξει το εσωτερικό τους ύψος και τη σημασία τους για τον Ελληνισμό. Όμως οι επιμέρους διαφωνίες μας όσο σημαντικές και αν είναι δεν σημαίνουν ότι το βιβλίο αυτό δεν θα προκαλέσει γόνιμο προβληματισμό, λειτουργώντας παράλληλα ως πρότυπο αφομοίωσης θεωρητικών προσεγγίσεων σε ένα εναργή δοκιμιακό και γραμματολογικό λόγο.
[Αναζήτησα το βιβλίο αυτό τον Δεκέμβριο του 2016 στα βιβλιοπωλεία αλλά κατάφερα να το βρω μόλις τον Ιανουάριο του 2017. Ως εκ τούτου, το εντάσσω στην παρούσα επιλογή].
XIII. Heinz Schilling
Martin Luther
Rebel in an Age of Upheaval
Oxford University Press 2017
Ο Heinz Schilling, Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Humboldt του Βερολίνου, είναι ένας από τους πλέον διακεκριμένους ιστορικούς της περιόδου του 16ου και του 17ου αι. Είχα διαβάσει το γερμανικό πρωτότυπο όταν είχε πρωτο-εκδοθεί το 2013. Παρά τα κάποια υφολογικά ολισθήματα του Schilling, η προθυμία και η ικανότητά του να περιγράψει τον Λούθηρο όπως ήταν, ως διάπυρο στοχαστή, ουσιαστικά συντηρητικό σε πολλά θέματα, δύστροπο μέχρι ακατανοησίας και πολλές φορές ευμετάβλητο, δίνει ζωή στον λόγο του και κρατά το ενδιαφέρον του αναγνώστη σε ένα βιβλίο που μόνο σύντομο δεν είναι. Η πραγματική συμβολή του Schilling συνίσταται στην από-αγιοποίηση του Λουθήρου και τη συστηματική και ενεργητική αποφυγή υποτίμησης των αντιπάλων του.
XIV. David Stevenson
1917 War, Peace and Revolution
Oxford University Press 2017
Το έργο του David Stevenson πραγματεύεται μία περίοδο για την οποία έχουν γραφτεί ήδη χιλιάδες βιβλία, εκατοντάδες από τα οποία θα μπορούσαν να διεκδικήσουν κάποιου είδους πρωτοτυπία. Είναι, λοιπόν, το βιβλίο του Stevenson κάτι παραπάνω από μια καλοδεχούμενη προσθήκη σε μία ήδη εκτενή βιβλιογραφία; Νομίζω πως ναι για έναν και μόνο λόγο: ο Stevenson είναι εξαιρετικός στη σκιαγράφηση των προσωπικών, ιδεολογικών, στρατηγικών και πολιτικών διαφορών εντός των πολιτικών και στρατιωτικών επιτελείων. Το κεφάλαιο για την κατάρρευση του Ιταλικού μετώπου στο Καπορέττο είναι ίσως το πλέον καλογραμμένο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα ελληνικά πράγματα παρουσιάζει το Τρίτο Μέρος που πραγματεύεται την είσοδο της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο και τις εξελίξεις στο μέτωπο της Θεσσαλονίκης. Η απόσταση του συγγραφέα από τα ελληνικά πολιτικά πράγματα καθιστά το έργο αξιανάγνωστο για αυτόν και μόνο τον λόγο. Το βιβλίο προτείνεται να μελετηθεί σε συνδυασμό με τη διερεύνηση των αιτίων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου με τον τίτλο Sleepwalkers του Christopher Clark.
[Όπως κάθε χρόνο, από τα Χριστούγεννα μέχρι και το τέλος των γιορτών δημοσιεύουμε τις λίστες των συνεργατών μας για τα δικά τους αγαπημένα από τη χρονιά που φεύγει: καταγράφονται βιβλία, μουσικές, ταινίες, παραστάσεις, ό,τι μας άρεσε απ’ το έτος που πέρασε. Δεν πρόκειται για λίστες με “τα καλύτερα του 2017” –τα πνευματικά γεγονότα δεν μπορεί να κατατάσσονται με τέτοιο τρόπο–, αλλά γι’ αυτά που κατά την υποκειμενική κρίση των γραφόντων αξίζει ίσως να προσεχτούν περισσότερο. Η φωτογραφία είναι του Martin Parr.]
Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.
