Και με τον ήχον των για μια στιγμή επιστρέφουν… Η Ελληνική Ποίηση τον Εικοστό Αιώνα (Επίτομη Ανθολογία), Ανθολόγηση-Πρόλογος: Δώρα Μέντη, Εισαγωγικά Σημειώματα: Ευριπίδης Γαραντούδης, Εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2016.
Με ενδιαφέρον και αδημονία και περιέργεια μεγάλη περιμέναμε την ανακοινωμένη από καιρό Ανθολογία, Η Ελληνική Ποίηση τον Εικοστό Αιώνα, την οποία επιμελήθηκε η Δώρα Μέντη που έκανε και τις επιλογές. Τα σημειώματα συνέγραψε ο Ευριπίδης Γαραντούδης. Αξιόλογοι και οι δύο και «παιδιά φανατικά για γράμματα», δοκιμασμένοι στο είδος, στο λόγο και στην πράξη. Με αγωνία διατρέχουμε τις σελίδες του επιβλητικά ωραίου και ογκώδους τόμου να δούμε τα ονόματα και τα ποιήματα, φυσικά. Και εύλογο είναι ότι ο κάθε άμεσα ενδιαφερόμενος, πρωτίστως, το όνομά του θα αναζητήσει στων «ιδεών την πόλι» – Ανθολογία, για να μιλήσουμε με καβαφικούς στίχους, μια και καβαφικό στίχο ως τίτλο, πρωτίστως, φέρει η Ανθολογία:
Και με τον ήχον των για μια στιγμή επιστρέφουν…
Και είναι βεβαίως οι φωνές των αγαπημένων ποιητών που επιστρέφουν για να μας ταξιδέψουν ο καθένας στην εποχή του ή στην εποχή μας με το δικό του όχημα. Κι ας ακούγεται παραπονεμένος ο στίχος του Κώστα Μόντη («Έλληνες Ποιητές», σ. 207):
Ελάχιστοι μας διαβάζουν, ελάχιστοι ξέρουν τη γλώσσα μας,/ μένουμε αδικαίωτοι κι αχειροκρότητοι/ σ’ αυτή τη μακρινή γωνιά /όμως αντισταθμίζει που γράφουμε Ελληνικά.
Αυτά τα ελληνικά λόγια, που είναι «παιδιά πολλών ανθρώπων», όπως είπε ο Σεφέρης, συγκεντρώθηκαν σε μια επιβλητική σύναξη. Στην Ανθολογία.
Στους στόχους της παρούσας έκδοσης η ανθολόγος προτάσσει την ανάγκη μιας αντιπροσωπευτικής εικόνας της ποιητικής συγκομιδής του εικοστού αιώνα και κυρίως της μεταπολεμικής. Η Ποίηση του αιώνα που πέρασε, λοιπόν.
Πέρασες και είχες στα μαλλιά / ρόδα και φως και είχες και στο χέρι/ κρίνα λευκά και στάχυα απ’ τον αγρό·/και σε είδα και είπα κι έφτασε / το καλοκαίρι, μας λέει ο Κωνσταντίνος Χατζόπουλος (σελ. 115).
Τα μέρη είναι τέσσερα, η διάταξη είναι ιστορική και έχει γίνει με βάση το ηλικιακό κριτήριο και την κοινωνική διαμόρφωση των ποιητών που περιλαμβάνονται. Το πρώτο περιλαμβάνει τους Ποιητές των Αρχών του Αιώνα. Είκοσι εννέα ποιητές και πενήντα πέντε ποιήματα. Το δεύτερο περιλαμβάνει τους Μοντέρνους και Σύγχρονους Ποιητές του Μεσοπολέμου, τριάντα έξι ποιητές και ογδόντα πέντε ποιήματα. Το τρίτο τους Μεταπολεμικούς (Πρώτης και Δεύτερης Γενιάς), εβδομήντα εννέα ποιητές και εκατόν εβδομήντα ποιήματα. Το τέταρτο τους Ποιητές της Μεταπολίτευσης. Εβδομήντα ένας οι ανθολογούμενοι και εκατόν δεκαπέντε τα ποιήματα. Συνολικά έχουμε διακόσιους δεκαπέντε ποιητές και 425 ποιήματα, αν δεν έκανα λάθος στην αριθμητική. Κάθε κεφάλαιο συνοδεύεται από γενική και ειδική βιβλιογραφία, και στο Παράρτημα γίνεται αναφορά στις παλαιότερες Ανθολογίες οι οποίες τροφοδότησαν την παρούσα.
Κάθε μέρος έχει το δικό του ιστορικογραμματολογικό διάγραμμα, αρκετά κατατοπιστικό πάνω στα χαρακτηριστικά της εποχής, τα οποία δεν δεσμεύουν, βεβαίως, τους ποιητές που ανήκουν σ’ αυτήν. Τα βιογραφικά σημειώματα είναι λιτά, ικανά να στήσουν αδρομερώς το ιδεόγραμμα του ποιητή ή της ποιήτριας που ανθολογείται. Τα κείμενα είναι γραμμένα σε πολυτονικό σύστημα και η ορθογραφία, με εξαίρεση τα ποιήματα του Καβάφη, του Βάρναλη και του Εμπειρίκου, είναι, το κατά δύναμη, εκσυγχρονισμένη και ενοποιημένη. Τα ποιήματα διατηρούν το μότο, όχι όμως και την αφιέρωσή τους. Οι παλαιότεροι ποιητές ανθολογούνται με περισσότερα ποιήματα, από όσα ο Καβάφης, ο Σεφέρης, ο Ελύτης, επί παραδείγματι, με σκοπό να επανέλθουν στο προσκήνιο επειδή έχουν κάπως παραμεριστεί. Οι νεότεροι με λιγότερα. Η ανθολόγος μερίμνησε να υπάρχει ίση αντιπροσώπευση παραδοσιακής και μοντέρνας ποίησης και για τούτο έχουν συμπεριληφθεί και αρκετοί ελάσσονες ποιητές, των οποίων το έργο παρουσιάζει ενδιαφέρουσα αισθητική κατάθεση. Στην ίδια κατεύθυνση είναι και η εκπροσώπηση των ποιητριών των οποίων ο αριθμός αυξήθηκε στο δεύτερο μισό του αιώνα. Τέλος συμπεριελήφθησαν και Κύπριοι ποιητές.
Ερώτημα καίριο που εκφράζει δυνατή απορία είναι: το κριτήριο της επιλογής είναι μεν αντιπροσωπευτικό, αλλά απολύτως προσωπικό; Αν, ναι έχει κακώς. Ωστόσο, αν δεν είναι απολύτως προσωπικό και είναι εν μέρει καθοδηγητικό, έχει κάκιστα. Διότι ποιο είναι το νόημα της βράβευσης ενός ποιητή από επίσημο φορέα όταν η βράβευση δεν του δίνει εισιτήριο για την Ανθολογία; Για παράδειγμα ο Παναγιώτης Καποδίστριας (Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών 2004), η Τασούλα Καραγεωργίου (Βραβείο Ακαδημία Αθηνών, 2004, επίσης, της οποίας η ανθολόγος, από όσο ξέρω, αξιοποιεί την εργασία σε διάφορες δικές της), ο Τάσος Γαλάτης (Κρατικό βραβείο Ποίησης, 2006), η Γιώτα Αργυροπούλου (Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών, 2010), παίρνω μερικά μόνο ονόματα, από αυτά που έχω πρόχειρα στη μνήμη, που η συμπερίληψή τους στην Ανθολογία θα επικύρωνε και τη σημασία και την αξία των βραβεύσεων, αφενός, και του υψίστου πνευματικού μας ιδρύματος, αφετέρου. Αφού, λοιπόν, δεν έχει σημασία η Ακαδημία και τα βραβεία της, καλά κάνουν όσοι έχουν τη δύναμη να τα αρνηθούν. Και έτσι «Σβήνεται κάθε νόημα», για να δανειστώ έναν στίχο του Θεόδωρου Ντόρρου (σ. 219), και του βραβείου και του φορέα. Και αφού δεν είναι απαραίτητο το βραβείο πού είναι αξιόλογοι ποιητές, όπως ο Νίκος Γρηγοριάδης και οι Μαύρες Ακτές του, πού είναι και πολλοί άλλοι της «γενιάς» του 1960-’70; Βέβαια είναι δύσκολο να συνθέσεις Ανθολογία γιατί θα πρέπει να έχεις διαβάσεις τους πάντες, αλλιώς θα κάνεις ελλιπείς επιλογές.
Και κάτι τελευταίο και πρακτικό: Αν δεν ξέρω σε ποια ενότητα ανήκει ο ποιητής θα πρέπει να τον αναζητήσω σε όλες; Δεν θα έπρεπε να υπάρχει κι ένας αλφαβητικός κατάλογος, ανεξάρτητα από περιόδους, με προτασσόμενο το επώνυμο και όχι το βαφτιστικό, όπου θα έβρισκα αμέσως και αυτόν και τη σελίδα του;
Παρ ’όλα αυτά, υποδεχόμαστε με μεγάλη χαρά την Ανθολογία, γιατί πέραν των όποιων ελλείψεών της, είναι μια πολύ σημαντική εργασία, η οποία δίνει το δείγμα της εξέλιξης στα ποιητικά μας πράγματα και το δείγμα αυτό είναι εξαιρετικό σε μια χώρα που επί είκοσι πέντε αιώνες, όπως είπε ο Ελύτης δεν υπάρχει ούτε ένας που να μην γράφτηκε ποίηση.
Και από τα φύλλα της Ανθολογίας στα φύλλα των δέντρων: Πιστεύω πως τα τοπία ορίζουν την τύχη μας / είναι εκεί- χάρτες φανταστικοί που μας περιέχουν/ αναπνέουν με τους πόρους των σωμάτων τα λεπτά φύλλα /μεγαλώνουμε μαζί με τα δέντρα /περπατάμε μαζί στα ίδια όνειρα… γράφει ο Γιώργος Βέης στο ποίημα «Εκδρομή» (σ. 529). Και η εκδρομή της Ποίησης, όπως και της ζωής, «δεν έχει τέλος», φωνάζει από τη δική του εποχή ο Ανδρέας Εμπειρίκος. Η Ανθολογία είναι «Δώρο Ασημένιο ποίημα» στους αναγνώστες, από τον Οδυσσέα Ελύτη (σ. 175) και όλους τους ποιητές που με τον ήχον των για μια στιγμή επιστρέφουν… και με το στίχο τους καταλαμβάνουν στο βάθρο το χώρο που τους ανήκει.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Φωτογραφία: Coskun Cokbulan.]
