Σταύρος Ζουμπουλάκης, Υπό το φως του μυθιστορήματος, Πόλις, Αθήνα 2015.
Από την αρχή του βιβλίου ο Σταύρος Ζουμπουλάκης μας προδιαθέτει. Τα κείμενα που απαρτίζουν το βιβλίο Υπό το φως του μυθιστορήματος «δεν είναι κείμενα ενός θεωρητικού της λογοτεχνίας ούτε ενός κατ’ επάγγελμα κριτικού. Είναι κείμενα αποκλειστικά ενός αναγνώστη που διαβάζει μυθιστορήματα… που ορισμένα απ’ αυτά τον κέντρισαν να τα συζητήσει.»
Ο Ζουμπουλάκης συνδιαλέγεται με τα μυθιστορήματα, καθώς πιστεύει ότι «το ίδιο το μυθιστόρημα σκέφτεται, με τρόπο αινιγματικό τη ζωή και τον κόσμο». Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που αντί για εισαγωγή στον εν λόγω τόμο, υπάρχει το δοκίμιό του με τον τίτλο «Τετρακόσια χρόνια Δον Κιχώτης», προφανώς ως απότιση τιμής στην αρχή της ιστορίας του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος, όπως οριοθετείται και από τον Μίλαν Κούντερα, για τον οποίο ο συγγραφέας στο τέλος του δοκιμίου του, επισημαίνει ότι είναι μέγας θαυμαστής του Θερβάντες*.
Μάλιστα θα άξιζε να σταθεί κανείς στο «αντί – εισαγωγής» δοκίμιο, για το λόγο ότι όταν ο αναγνώστης διαβάσει όλο το βιβλίο του Ζουμπουλάκη, όταν περιδιαβεί τα μυθιστορήματα που προβάλλονται από τον αναγνώστη-συγγραφέα, όταν γνωρίσει τους συγγραφείς τους, τους ήρωες και τις σκέψεις τους, τότε θα πρέπει να ξαναγυρίσει σ’ αυτό το δοκίμιο, για να ολοκληρώσει την διαδρομή που βασίζεται στο τρίπτυχο, συγγραφέας, μυθιστόρημα, αναγνώστης.
Το να δοκιμασθείς πάνω στο μυθιστόρημα και να καταγράψεις τη συνδιαλλαγή μ’ αυτό, αποτελεί στην ουσία ένα νέο έργο. Και αυτό κάνει ο Σταύρος Ζουμπουλάκης με τα κείμενα του τόμου. Ο Κούντερα επισημαίνει ότι ο Ντοστογιέφσκι για τους Δαιμονισμένους, κράτησε σημειώσεις περίπου τετρακοσίων σελίδων, ενώ το μυθιστόρημα ήταν επτακοσίων πενήντα. Μπορεί να φανταστεί κανείς τι κόσμος έχει αναπνεύσει πίσω από τις σελίδες των αριστουργημάτων της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Τι φλόγες έχουν κάψει τον συγγραφέα για να βρει τα ποθητά υλικά. Το κάθε μυθιστόρημα, λοιπόν, έχει την ιστορία του. Δεν λέει μόνο ιστορίες. Είναι ανοιχτό σε διάφορες οπτικές, διαβάζεται ξανά και ξανά, μελετάται, εμπνέει τρόπους έκφρασης, βιώνεται στο πέρασμα των χρόνων. Αυτά είναι μερικά από τα αναφαίρετα δικαιώματα του αναγνώστη και ο συγγραφέας υπερτονίζει «το έργο όμως είναι εδώ, ανεξάρτητο απ’ όλα αυτά και αυτόνομο, και περιμένει τον αναγνώστη να το φωτίσει με το φως, ο καθένας, της δικής του περιπέτειας».
Στο μυθιστόρημα του Γιόζεφ Ροτ, Ιώβ. Η ιστορία ενός απλού ανθρώπου, ο συγγραφέας αντιπαραβάλλει το βιβλικό «Βιβλίο του Ιώβ», για να αποτανθεί ότι ο Ροτ δεν αναπλάθει τον βιβλικό μύθο, αλλά φτιάχνει τον δικό του. Διαβάζει το μυθιστόρημα χρησιμοποιώντας τις γνώσεις του από τις βιβλικές, φιλοσοφικές και λογοτεχνικές γραφές (αναφορές στις παραδόσεις των Εβραίων, στην Επανάληψη του Κίρκεγκωρ και στον Ζωσιμά του Ντοστογιέβσκι από το μυθιστόρημα Αδελφοί Καραμάζοβ). Η προσδοκία ενός θαύματος, η αναίρεσή της, η εξέγερση κατά του ίδιου του Θεού. Τα αφηγηματικά σχόλια του συγγραφέα πάνω στο μυθιστόρημα κάνει το δοκίμιο να διαβάζεται τελικά ως αυτόνομο διήγημα: «Ο Μέντελ, ο άνθρωπος τον οποίο διάλεξε ο Θεός να συντρίψει, ο Εκλεκτός, κόβει τη σχέση του με τον Θεό, όχι όμως και με τους ανθρώπους. Κυκλοφορεί στη γειτονιά σα φάντασμα ανάμεσά τους, ένας σαλός που τους κάνει όλα τα θελήματα. Η ψυχή του δεν έχει νεκρωθεί από τον πόνο. Μπορεί και χαίρεται ακόμη τη μουσική, ξεχωριστά του αρέσει ένα καινούριο άγνωστό του τραγούδι, το Τραγούδι του Μενουχίμ.»
Στο τέλος ο πιστός Μέντελ βιώνει τη συντέλεση του θαύματος. Και δεν πρόκειται για ένα ακόμη «χάππυ εντ». Αυτή η συντέλεση, η τόσο απότομη και έξω από κάθε λογική, δεν μπορεί να θεωρηθεί ως διάθεση ανταμοιβής σε μία δοκιμαζόμενη πίστη. Εδώ ο συγγραφέας κάνει κριτική σε όσους επικεντρώνουν το νόημα του μυθιστορήματος του Γιόζεφ Ροτ, ή του Επιλόγου από το Βιβλίο του Ιώβ, στον Θεό της ανταμοιβής. Η πίστη δεν μπορεί να είναι ποτέ ίσα γραμμή που σε πάει στον Θεό. Η πίστη του Μέντελ είναι αυτή των τσακισμένων ανθρώπων. Κλονισμένη, στις άκρες των γκρεμών, στα χείλη με τα κρίματα, στην ψυχή που δεν ξέρει να θα βρεθεί σε λάκκο ή σε ουρανό. Υπάρχει όμως και χωρίς προσευχή, ακόμη και με οργή και με θυμό, γιατί «ο Μέντελ είχε γίνει ο ταπεινός υπηρέτης των άλλων».
Δεν είναι πρώτη φορά που παρουσιάζεται αυτή η θέση του συγγραφέα. Κάνοντας κριτική ο Σταύρος Ζουμπουλάκης στο βιβλίο του Ζαν Ντανιέλ Ο Θεός είναι φανατικός;, παρατηρεί ότι ο Θεός των τριών θρησκειών είναι πάνω απ’ όλα Θεός ελέους και οικτιρμών. «Όποιος πιστέψει βαθιά μέσα του ότι ο μόνος κατηγορηματικά, τόπος συνάντησης με τον Θεό είναι το πρόσωπο του άλλου ανθρώπου, αυτός είναι ήδη αντίπαλος του φανατισμού, της βίας και της μισαλλοδοξίας.»**
Στα δοκίμια γίνεται πάντα μία αναφορά στην ίδια την ιστορία του μυθιστορήματος. Αν και αυτόνομο, παράγεται εντός ενός ιστορικού πλαισίου στο οποίο λειτουργεί ο δημιουργός του. Στην Επιχείρηση Σάυλωκ του Φίλιπ Ροθ, η εισαγωγή αφορά την εβραϊκή διασπορά στην Αμερική, μέλος της οποίας υπήρξε και ο Σέντερ Ροθ, παππούς του Φίλιπ Ροθ, και την αδιάκοπη πολιτιστική δημιουργικότητα των Εβραίων. Ο συγγραφέας αναδεικνύοντας την παιγνιώδη τάση του Ροθ σχετικά με την ταυτότητα των ηρώων του έργου του, ως μία θέση αβεβαιότητας και ρευστότητας των πραγμάτων, μας προειδοποιεί ότι το ίδιο το μυθιστόρημα επιβάλλει να αντιμετωπίσουμε τα θέματά του, δηλαδή της κρατικής υπόστασης του εβραϊσμού και την conditio hebraica, υπό το πρίσμα της αμφιβολίας. Με αφορμή λοιπόν δύο ολότελα διαφορετικές δίκες (η μία ενός τρομοκράτη στην Ιερουσαλήμ και η άλλη ενός νεαρού Παλαιστινίου στα κατεχόμενα στη Ραμάλλα), τίθενται τα αδυσώπητα ερωτήματα για την ηθική ταυτότητα του κράτους του Ισραήλ. Γράφει ο συγγραφέας: «Το Ολοκαύτωμα, η ακραία έκφραση του πιο ακραίου εθνικισμού, του ναζισμού (ο οποίος βεβαίως δεν ήταν απλώς εθνικισμός αλλά και φυλετισμός και ολοκληρωτισμός), το μόνο για το οποίο είναι ηθικά και πολιτικά ανάρμοστο να χρησιμοποιείται είναι ακριβώς η νομιμοποίηση ενός άλλου εθνικισμού, όσο “κανονικός” και αν είναι αυτός ή ιστορικά δικαιολογημένος.»
Η πλοκή του μυθιστορήματος οδηγεί τον συγγραφέα του δοκιμίου να προβληματιστεί πάνω στον αντισημιτισμό, καθώς «είναι στοιχείο του ευρωπαϊκού πολιτισμού». Βαριά κουβέντα, μα ιστορικά ακριβής. Είναι λύση το κίνημα του Διασπορισμού που επικαλείται ο Ροθ; Της επιστροφής δηλαδή των Εβραίων, αρχικών εποίκων, στα εδάφη της καταγωγής τους, στην ευρωπαϊκή εβραϊκή ζώνη; Όπως και να ΄χει ο εβραϊσμός είναι μία κορυφαία εξαίρεση και μάλιστα αιματηρή. «Τίποτα δεν μπορεί να εξασφαλίσει στους Εβραίους την πολυπόθητη κανονική ζωή». Και εδώ ο συγγραφέας αναδεικνύει το ερώτημα που πηγάζει από την εβραϊκή εξαίρεση. Αν δηλαδή μπορούμε να συνυπάρξουμε, ατομικά ή συλλογικά, ως εξαιρέσεις, χωρίς να γινόμαστε αντικείμενο της βίας και του μίσους του άλλου, θυμίζοντάς μας ταυτόχρονα ότι η επισφαλής και απειλημένη ύπαρξη των Εβραίων, δεν παύει να αποτελεί και δική μας εκδοχή.
Το δοκίμιο με τίτλο «Η αμαρτία και η Χάρη», αποτέλεσε το επίμετρο στην ελληνική έκδοση του μυθιστορήματος του Γκράχαμ Γκρην, Η Δύναμις και η Δόξα, από τις εκδόσεις Πόλις. Η δύναμις και η δόξα είναι η κατακλείδα της Κυριακής προσευχής του Πάτερ ημών. Το μυθιστόρημα του Γκράχαμ Γκρην γράφηκε το 1938 μετά από το ταξίδι αυτού στο Μεξικό, για να δει με τα ίδια του τα μάτια τον άγριο διωγμό των καθολικών από το κράτος. Όλο το μυθιστόρημα είναι η καταδίωξη ενός παράνομου ιερέα, ενός παπαμέθυσου. Ενός ιερέα που καταζητείται λόγω ακριβώς και μόνο της ιερατικής του ιδιότητας. Ο συγγραφέας τονίζει ότι όλη η πορεία της ζωής του ιερέα είναι μια πορεία προς τη μαρτυρική θυσία, μια πορεία ταύτισης με τον κατεξοχήν μάρτυρα, τον Χριστό. Η πορεία προς το εκούσιο πάθος σημαίνει ένα πράγμα ότι «όσο περισσότερο πλησιάζει στον Χριστό, τόσο περισσότερο ανακαλύπτει την εικόνα Του στο πρόσωπο των άλλων ακόμη και του προδότη και των διωκτών του». Και παρακάτω «ο Χριστός πέθανε για τον μιγάδα, τον προδότη, δεν πέθανε για κάτι ωραίο και υψηλό δεν πέθανε για ένα ιδανικό».
Και όσο ο ιερέας δεν θεωρεί τον εαυτό του ικανό για την Χάρη του Θεού, τόσο γίνεται ο πιο κατάλληλος φορέας της. Αγγίζει την επικράτειά Του. Αυτή είναι η εκδοχή του Ζουμπουλάκη, ότι δηλαδή εκεί πάνω στο Σταυρό, εκεί λάμπει η επικράτεια του Θεού, που δεν είναι ξένη για ανθρώπους, σαν τον μέθυσο ιερέα, σαν την Ινδιάνα που παρά της προσευχές της έχασε το παιδί της, σαν τον νεαρό Λουίς που αναγνωρίζει στον δρόμο του ιερέα τον δικό του δρόμο. Όλους δηλαδή αυτούς τους ταπεινούς σαν εκείνη ακόμη την μορφή του Τολστόι στη νουβέλα του «Πατήρ Σέργιος», την ταπεινότατη και ανάξια Πάσενκα που «ζούσε εν Θεώ, νομίζοντας ότι ζει για τους ανθρώπους».
Και αν η μαρτυρική θυσία στον σταυρό είναι η επικράτεια της δύναμης και της δόξας του Κυρίου, στο μυθιστόρημα του Μισέλ Ουελμπέκ Ο χάρτης και η επικράτεια, η κατανομή αλλάζει. «Η επικράτεια του τελευταίου και πιο ώριμου μυθιστορήματος του Ουελμπέκ είναι τελικά η επικράτεια του θανάτου», γράφει ο Ζουμπουλάκης. Ο θάνατος στον Ουελμπέκ νοηματοδοτείται ως το αναπότρεπτο τέλος. Το τέλος της παραγωγής, το τέλος της κοινωνίας, το τέλος του ανθρώπινου είδους. Εδώ ο θάνατος δεν έχει χάρη, δεν είναι συγνώμη, δεν είναι σύμβολο, δεν είναι το πρόσκαιρο που γεννά την ελπίδα, όπως στο μυθιστόρημα του Γκράχαμ Γκρην.
Ο συγγραφέας στην ανάγνωσή του καταπιάνεται με τα ζητήματα της αποτέφρωσης και της ευθανασίας, όπως τα θέτει ο Ουελμπέκ, ως σημεία μηδενισμού: «Όπως θεωρώ ότι η ζωή μου ανήκει, αντίστοιχα θεωρώ ότι μου ανήκει και ο θάνατός μου, όπως μου ανήκει το σώμα μου, μου ανήκει και το πτώμα μου». Ο Ζασελέν ωστόσο, ένας από τους ήρωες και πέρα από οποιεσδήποτε θρησκευτικές πεποιθήσεις, αναγνωρίζει ότι «είναι ανθρωπολογικά ασεβές να μην υπάρχει ένα χνάρι μια μικρή στήλη για κάθε συνάνθρωπό μας που έφυγε από κοντά μας», ως ένας μικρός τουλάχιστον φόρος τιμής στην ατομικότητα της κάθε συνείδησης. Και φυσικά στην αξία της. Ίσως εκεί να υπάρχει και μια μικρή αχτίδα ελπίδας, στο κατά τ’ άλλα «υλιστικό παραμύθι τρόμου», όπως επισημαίνει ο συγγραφέας.
Αυτό το χνάρι είναι το επιτύμβιο της ανθρωπότητας. Είναι αυτό που το έχουμε ανάγκη, όχι για να θυμίζει το μικρό, την ατομικότητα, αλλά για να θυμίζει ότι αυτή η ατομικότητα είχε συνείδηση του απόλυτα άξιου και του απόλυτα Αγαθού, όπως έγραφε και ο ιδεαλιστής Κ. Τσάτσος στη Ζωή σε απόσταση.***
Το βιβλίο αποτελούν ακόμα και οι αναγνωστικές προσλήψεις του συγγραφέα επίσης για τα μυθιστορήματα των Ισαάκ Μπάσεβιτς Σίνγκερ Ο Σατανάς στο Γκόραϋ, Φλάνερυ Ο’ Κόννορ Ημερολόγιο Προσευχής, Μέριλιν Ρόμπινσον Γκίλιαντ και Στο Σπίτι, Οκτάβιο Πας Η διπλή φλόγα, Μισέλ Ουελμπέκ Τα στοιχειώδη σωματίδια, ενώ ως επίλογος δημοσιεύεται η εισήγηση του συγγραφέα με τίτλο «Μυθιστόρημα και Παγκοσμιοποίηση. Απορίες και ερωτήματα», που διαβάστηκε στη 2η Διεθνή Συνάντηση του περ. L’ Atelier du roman, στη Θεσσαλονίκη.
Επέμεινα στα παραπάνω μυθιστορήματα γιατί έχουν διαβαστεί επίσης και από εμένα. Συνεπώς μπορούσα να ακολουθήσω αρχικά και να συμβαδίσω στη συνέχεια με την αναγνωστική ματιά του συγγραφέα στα πάθη των ηρώων, στην αφήγηση, στην πλοκή των μυθιστορημάτων αλλά και στην ιστορία της γραφής τους, καθώς μας εισάγει πάντα στον κόσμο και στο είναι των μυθιστοριογράφων. Η τόσο περιγραφική δομή της γλώσσας του Σταύρου Ζουμπουλάκη και η αφηγηματική της συνέπεια, φτιάχνει τα νοήματα εκείνα για τα οποία αυτά τα μυθιστορήματα αξίζουν την ανάγνωσή μας.
Το Υπό το φως του μυθιστορήματος μας προσκαλεί σε μία ανοιχτή κουβέντα, για θέματα που δεν έχουν κλείσει, για την αγάπη, τον πόνο, για τις ηθικές αξίες, την ύλη, τη θεοδικία. Δηλαδή για θέματα δικά μας. Για την εν γένει συνθήκη του ανθρώπου.
……………………………………………………………………
*Μίλαν Κούντερα, Οι Προδομένες Διαθήκες, Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, «Η ιστορία του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος (αν δω την αρχή της στο έργο του Ραμπελαί και του Θερβάντες), τεσσάρων αιώνων περίπου.»
**Σταύρος Ζουμπουλάκης, Ο Θεός στην Πόλη. Δοκίμια για την Θρησκεία και την Πολιτική, Βιβλιοπωλείον της Εστίας.
***Κωνσταντίνος Τσάτσος, Η Ζωή σε Απόσταση. Στοχασμοί, Οι Εκδόσεις των Φίλων: «Ο θάνατος του ατόμου όσο και το τέλος του Σύμπαντος, είναι γεγονότα που δεν μειώνουν, δεν αγγίζουν την απόλυτη αξία του γεγονότος ότι σε μια στιγμή του χρόνου και κάπου στο χώρο υπήρξε το Αγαθό- το απόλυτα άξιο και η συνείδηση αυτού του Αγαθού»
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ.]
