Μετάφραση: Γιώργος Πινακούλας
[Το ακόλουθο κείμενο δημοσιεύτηκε στο προσωπικό ιστολόγιο του συγγραφέα στις 23.12.2013, με την ευκαιρία της επετείου των εκατό χρόνων αφότου ο Βίκτορ Σκλόφσκι εκφώνησε την ομιλία του για τη θέση του φουτουρισμού στην ιστορία της γλώσσας. (Σ.τ.Μ.)]
Στις 23 Δεκεμβρίου 1913, στο λογοτεχνικό-καλλιτεχνικό καμπαρέ «Ο αδέσποτος σκύλος», ο Βίκτορ Σκλόφσκι (1893-1984) έδωσε μια διάλεξη με τίτλο «Η θέση του φουτουρισμού στην ιστορία της γλώσσας», που δημοσιεύτηκε έπειτα στο φυλλάδιο «Η ανάσταση της λέξης» (1914). Απ’ αυτό το σπόρο φύτρωσε η φορμαλιστική σχολή στην επιστήμη της λογοτεχνίας: ο Βίκτορ Σκλόφσκι, ο Μπορίς Άιχενμπαουμ, ο Γιούρι Τινιάνοφ, ο Βλάντιμιρ Προπ, ο Ρομάν Γιάκομπσον… Και φύγαμε. Μέσω του Γιάκομπσον ο ρωσικός φορμαλισμός πέρασε στην Ανατολική Ευρώπη (Γλωσσολογικός Κύκλος της Πράγας) και στη συνέχεια στις ΗΠΑ κι έγινε η σημαντικότερη ώθηση για την εξέλιξη του δομισμού, τόσο του δυτικού όσο και του σοβιετικού (Γιούρι Λότμαν και σημειωτική σχολή του Τάρτου). Και ο δομισμός, με τη σειρά του, έγινε η ώθηση για τον μεταδομισμό… Έτσι, κατά μία έννοια, ολόκληρος ο αιώνας, στις ανθρωπιστικές επιστήμες, μπορεί να ονομαστεί αιώνας του Σκλόφσκι. Άρχισε με τη φοιτητική εργασία του εικοσάχρονου συγγραφέα, ο οποίος προσπαθούσε απλώς να ερμηνεύσει το ρόλο του φουτουρισμού, που μόλις είχε γεννηθεί, στην ανανέωση της γλώσσας. Ένα ακόμη μάθημα: τα γονιμότερα κινήματα της θεωρίας και της τέχνης γεννιούνται μαζί, παρακινούν το ένα το άλλο, αφού οι τεκτονικές μετατοπίσεις της σκέψης συμβαίνουν ταυτόχρονα σε όλους τους κλάδους.
Η αρχική ιδέα του Σκλόφσκι ήταν πολύ απλή – και γεννήθηκε σε βαθιά θρησκευτικό έδαφος, όπως φαίνεται και στον τίτλο του φυλλαδίου «Η ανάσταση της λέξης». Ο συγγραφέας, βέβαια, δεν αναφέρεται στο Ευαγγέλιο, αλλά στον Χούμπολντ, στον Ποτεμπνιά και στους νέους σκανδαλοποιούς φουτουριστές· μιλά όμως για τον Λόγο (Логос), τον οποίο διαρκώς θανατώνουμε μέσα μας, αυτοματοποιώντας τη ζωή μας και το λόγο μας. Η συνήθεια, η ρουτίνα καταστρέφει για μας την αίσθηση της ζωής. Εμπρός λοιπόν, να φέρουμε πίσω αυτή την αίσθηση της ζωής, να μην αναγνωρίζουμε απλώς το σύνηθες, αλλά να βλέπουμε και να βιώνουμε το είναι σαν να είναι η πρώτη φορά, να κατορθώνουμε την τέχνη, συμπεριλαμβανομένης της γλωσσικής, καθήκον της οποίας είναι να ανανεώνει τη γλώσσα. Οι νέες μορφές δυσχεραίνουν για μας την αντίληψη των πραγμάτων, τα ανοικειώνουν, τα δείχνουν παράδοξα, εκπληκτικά, ανόμοια με τον εαυτό τους – και έτσι πραγματοποιούν το έργο της ανάστασης του κόσμου. Έξι χρόνια αργότερα, ο ίδιος ο Σκλόφσκι ονόμασε αυτή την τεχνική «ανοικείωση» (στην εργασία του «Η τέχνη ως τεχνική», 1919), αλλά πρόκειται ουσιαστικά για το ίδιο πράγμα με την «ανάσταση» σ’ εκείνη τη διάλεξη, που συμπληρώνονται σήμερα εκατό χρόνια απ’ την εκφώνησή της. Συνεπώς, ο φορμαλισμός είναι, στην πραγματικότητα, μια θεωρία όχι τόσο για τις μορφές της τέχνης αυτές καθ’ αυτές όσο για το αναστάσιμο νόημά τους, για τη σωτηρία απ’ τον αυτοματισμό της ύπαρξης.
Ιδιαίτερο ρόλο αναθέτει αυτή η θεωρία στη γλώσσα, σ’ αυτόν τον ίδιο Λόγο ο οποίος «ην εν αρχή» και δια του οποίου «πάντα εγένετο». Για να αφυπνίσει τη συνείδηση, για να τη βγάλει απ’ τον αυτοματισμό – γι’ αυτό ακριβώς χρειαζόμαστε τη γλώσσα. Ο θάνατος συμβαίνει αναπόφευκτα σε όλα τα πράγματα και τα ονόματα – θάνατος κατά τη διάρκεια της ζωής, απολίθωση. Η αγάπη για τη γλώσσα είναι αγάπη αναστάσιμη. Ο λόγος πεθαίνει στη μαζική χρήση, στον μέσο όρο της επικοινωνίας και του ευκολονόητου, αλλά καθήκον της τέχνης και της θεωρίας είναι ν’ αναστήσει τις σημασίες των γνωστών λέξεων και ν’ ανακαλύψει άγνωστες ως τώρα λέξεις. Με αυτή τη διπλή δημιουργία εννοιών και λέξεων ζει η γλώσσα.
«Η αρχαιότατη ποιητική δημιουργία του ανθρώπου ήταν η δημιουργία λέξεων. Τώρα οι λέξεις είναι νεκρές, και η γλώσσα μοιάζει με νεκροταφείο, αλλά η λέξη που μόλις γεννήθηκε υπάρχει στην αρχή ζωντανά, ως εικόνα. Κάθε λέξη είναι κατά βάση ένας (ρητορικός) τρόπος. Για παράδειγμα, ο μήνας (месяц): η αρχική σημασία αυτής της λέξης ήταν «μετρητής» (меритель)· λύπη (горе) και θλίψη (печаль) – είναι αυτό που καίει (жжет) και βάζει φωτιά (палит)· η λέξη «enfant» (όπως και το παλαιορωσικό «отрок» [αγόρι]), μεταφραζόμενη κατά λέξη, σημαίνει «αυτός που δε μιλά». Μπορούμε να παραθέσουμε τόσα τέτοια παραδείγματα όσα οι λέξεις της γλώσσας.» (Β. Σκλόφσκι, «Η ανάσταση της λέξης»)
Η πορεία της λέξης μπορεί να περιγραφεί ως εξής: από τον τρόπο στο κουφάρι (1). Εξού και το καθήκον της ανάστασης της νεκρής λέξης. Αλλά η ανάσταση δεν είναι επανάληψη, δεν είναι επιστροφή στην προ του θανάτου ζωή – είναι γέννηση νέας ζωής, δεύτερη ζωή, «παλιγγενεσία». Όχι μόνο με τη θρησκευτική, αλλά και με την πολιτισμική έννοια, η ανάσταση είναι η αρχή μιας άλλης ζωής. Έτσι, η Αναγέννηση, που θεωρήθηκε ως αναγέννηση της αρχαιότητας, έγινε η αρχή ενός νέου, ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η αναστάσιμη εργασία στη γλώσσα λοιπόν δε συνίσταται στην επαναφορά λησμονημένων, χαμένων λέξεων και των σημασιών τους (όπως στο Λεξικό επέκτασης της ρωσικής γλώσσας του Α. Σολζενίτσιν, που είναι χρήσιμο και επιμελημένο, αλλά αναδρομικό). Πρέπει να αναστήσουμε όχι τόσο τις λέξεις όσο τις ρίζες, για να αρχίσουν πάλι να κινούνται στο έδαφος της γλώσσας, για να βλαστήσουν απ’ αυτές νέες λέξεις. Να αναστήσουμε, για παράδειγμα, τη ρίζα «αγαπ-» (люб), να τη ζωντανέψουμε, να την ανοικειώσουμε, να τη θαυμασιοποιήσουμε – με λέξεις όπως «αγάπος» (любь), «αγαπόνος» (люболь), «παραγάπη» (залюбь), «ημιαγάπη» (недолюбок), «αγαπομαχία» (любитва), «ξεαγαπητικός» (разлюбчивый) (2) … Πρέπει να αναστήσουμε και τα χωρίς ρίζα μορφήματα, προθήματα και καταλήξεις, για να μην προσκολλώνται σφιχτά στις συνηθισμένες ρίζες, αλλά να κινούνται, να αποσπώνται, να συνδυάζονται διαφορετικά και να γεννούν νέες, αναγκαίες στη συνείδηση λέξεις όπως «εκ-γεγονοτοποιώ» (о-событить), «εκ-πρωτευουσοποιώ» (о-столичить), «εκ-φρικαλεοποιώ» (о-жутить) (3). Πρέπει να αναστήσουμε τις πτώσεις, τις εγκλίσεις και τις άλλες γραμματικές μορφές, για να αποκτήσουν νέα έννοια, ν’ αποπλεύσουν απ’ τις ακτές της στάσιμης, αυτοματοποιημένης χρήσης τους. Για παράδειγμα, η προθετική πτώση με την πρόθεση «о» (σχετικά με): «σχετικά με τι ήταν η ζωή σου;» (о чем была твоя жизнь?) «σχετικά με τι θα είναι το ταξίδι σου;» (о чем будет твое путешествие?). Εδώ βρίσκεται η ουσία της προδρομικής δραστηριότητας στη γλώσσα: η ανάσταση όχι των ουσιών (των παλιών λέξεων, εκφράσεων κ.λπ.), αλλά των ενεργειών, που έχουν την ικανότητα να δημιουργούν οι ίδιες νέα λεξικά, γλωσσικά σώματα.
Είναι άσκοπο να αναστήσουμε το σώμα (τη λέξη), που έχει ήδη πεθάνει μια φορά, που στην ουσία του είναι γερασμένο, που ο θάνατός του είναι αναπόφευκτος· αυτό που αξίζει να αναστηθεί είναι αυτό που το γέννησε, αυτό που το ενοφθάλμισε στη ζωή, το σπέρμα που το γονιμοποιεί, το σχήμα που το γεννά, το καλούπι, η μητέρα-μήτρα. Αυτή είναι η σπουδαία σκέψη του Βίλχελμ φον Χούμπολντ: η γλώσσα δεν είναι το προϊόν της δραστηριότητας (έργον), αλλά η ίδια η δραστηριότητα (ενέργεια). Αυτή η προδρομική δραστηριότητα στη γλώσσα διαφέρει απ’ την αναδρομική, αρχειακή, (συν)τηρητική: ανασταίνει όχι την ουσία της γλώσσας, αλλά την ενέργεια των μορφών της που γεννούν τις λέξεις και τις ιδέες.
Είναι λοιπόν φανερό ότι η ουσία δε βρίσκεται καθόλου στην περί μορφών αντίληψη του φορμαλισμού, πρωτεργάτης του οποίου ήταν ο Σκλόφσκι, αλλά στη βαθιά και πλούσια σε περιεχόμενο αποστολή της γλώσσας, πρώτα απ’ όλα της λογοτεχνικής: «η ανάσταση των πραγμάτων – η επιστροφή του ανθρώπου στη βίωση του κόσμου» (Β. Σκλόφσκι, «Η ανάσταση της λέξης», Αγία Πετρούπολη 1914, σελ. 1).
………………………………………………………………………………………….
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Το λογοπαίγνιο δεν μπορεί να αποδοθεί στα ελληνικά. Ο συγγραφέας παίζει με τις ρωσικές λέξεις τροπ (τρόπος) και τρουπ (κουφάρι). [Σ.τ.Μ.]
2.Νεολογισμοί του συγγραφέα. [Σ.τ.Μ.]
3. Νεολογισμοί του συγγραφέα. [Σ.τ.Μ.]
[Πρώτη δημοσίευση. Η φωτογραφία (Μέγαρο Λυκιαρδόπουλου, Αμαλίας 36) είναι του Νίκου Βατόπουλου.]
