Μετάφραση: Αναστάσιος Θεοφιλογιαννάκος
Είναι τουλάχιστον μοναδικό και αξιοσημείωτο που κανένας δεν απορεί για το γεγονός –όχι λιγότερο αναπάντεχο απ’ όσο ανησυχητικό– ότι ο ρόλος του πολιτικού ηγέτη αναλαμβάνεται στις μέρες μας όλο και συχνότερα από ηθοποιούς: είναι η περίπτωση του Ζελένσκι στην Ουκρανία, αλλά το ίδιο είχε συμβεί στην Ιταλία με τον Γκρίλο (τον σκιώδη ηγέτη του κινήματος 5 αστέρια) και ακόμα νωρίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες με τον Ρήγκαν.
Μπορούμε βέβαια να ερμηνεύσουμε αυτό το φαινόμενο ως απόδειξη της απερχόμενης φιγούρας του επαγγελματία πολιτικού και της αυξανόμενης επιρροής των μέσων μαζικής ενημέρωσης και της προπαγάνδας σε κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής. Είναι, ωστόσο, οπωσδήποτε έκδηλο πως ό,τι συμβαίνει σήμερα υποδηλώνει μια μεταμόρφωση της σχέσης μεταξύ πολιτικής και αλήθειας, που θα πρέπει να μας απασχολήσει τη σκέψη μας. Ότι η πολιτική είχε να κάνει με το ψέμα, είναι, πράγματι, δεδομένο. Αλλά αυτό σήμαινε απλά ότι ο πολιτικός, για να πετύχει τους σκοπούς, που, από τη δική του οπτική, θεωρούσε αληθινούς, μπορούσε χωρίς υπερβολικούς ενδοιασμούς να πει ψέματα.
Αυτό που συμβαίνει τώρα μπροστά στα μάτια μας είναι κάτι διαφορετικό: δεν χρησιμοποιείται πλέον το ψέμα για να εξυπηρετήσει ιδιοτελείς πολιτικούς σκοπούς, αλλά, αντίθετα, το ψέμα έχει γίνει αυτό καθεαυτό ο στόχος της πολιτικής. Η πολιτική είναι, δηλαδή, απλά και μόνο η κοινωνική άρθρωση του ψεύδους. Δεν δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε επομένως γιατί ο ηθοποιός είναι σήμερα αναγκαστικά το μοναδικό υπόδειγμα πολιτικού ηγέτη. Σύμφωνα με ένα παράδοξο, ήδη γνωστό και οικείο, από τον Ντιντερό έως τον Μπρεχτ, ο καλός ηθοποιός δεν είναι στην πραγματικότητα αυτός που ταυτίζεται παθιασμένα με τον ρόλο του, αλλά εκείνος που, διατηρώντας την ψυχραιμία του, τον κρατά σε απόσταση. Ο καλός ηθοποιός φαίνεται τόσο πιο αληθινός όσο λιγότερο κρύβει το ψέμα του. Η θεατρική σκηνή είναι, δηλαδή, ο τόπος διεξαγωγής μιας επεμβατικής πράξης στην αλήθεια και το ψεύδος, όπου η αλήθεια παράγεται επιδεικνύοντας το ψέμα. Η αυλαία σηκώνεται και πέφτει ακριβώς για να υπενθυμίσει στους θεατές τη μη πραγματικότητα όσων βλέπουν.
Εκείνο που χαρακτηρίζει την πολιτική σήμερα –που έχει γίνει, όπως ειπώθηκε εύστοχα, η ακραία μορφή του θεάματος– είναι μια πρωτοφανής αντιστροφή της θεατρικής σχέσης αλήθειας και ψεύδους, που στοχεύει να παράγει το ψέμα μέσω συγκεκριμένης επέμβασης πάνω στην αλήθεια. Η αλήθεια, όπως μπορέσαμε να δούμε τα τελευταία τρία χρόνια, πράγματι, δεν κρύβεται· παραμένει μάλλον εύκολα προσβάσιμη σε όποιον θέλει να τη μάθει. Αλλά αν παλαιότερα – και όχι μόνο στο θέατρο – έφθανε κανείς στην αλήθεια μέσω της έκθεσης και του ξεμασκαρέματος του ψεύδους, τώρα, αντίθετα, το ψέμα παράγεται –θα λέγαμε– μέσω της επίδειξης και του ξεμασκαρέματος της αλήθειας (εξ ου και η καθοριστικής σημασίας συζήτηση για τα fake news). Αν το ψεύδος ήταν κάποτε μια στιγμή στην κίνηση της αλήθειας, τώρα η αλήθεια ισχύει μόνο ως στιγμή στην κίνηση του ψεύδους.
Σε αυτή την κατάσταση ο ηθοποιός είναι, ούτως ειπείν, στο σπίτι του, ακόμα κι αν, βάσει του παραδόξου του Ντιντερό, πρέπει, τρόπον τινά, να διπλασιαστεί. Καμία αυλαία δεν χωρίζει πλέον τη σκηνή από την πραγματικότητα, που γίνεται αυτή καθεαυτή θέατρο –σύμφωνα με ένα τέχνασμα, με το οποίο μας έχουν εξοικειώσει οι σύγχρονοι σκηνοθέτες, αναγκάζοντας τους θεατές να συμμετέχουν στην παράσταση.
Αν ο ηθοποιός Ζελένσκι είναι τόσο πειστικός ως πολιτικός ηγέτης, είναι ακριβώς επειδή καταφέρνει πάντα και παντού να λέει ψέματα χωρίς να κρύβει ποτέ την αλήθεια, σαν η αλήθεια να μην ήταν παρά ένα αναπόφευκτο κομμάτι της παράστασής του. Αυτός –όπως άλλωστε και η πλειοψηφία των ηγετών των χωρών του ΝΑΤΟ– δεν αρνείται το γεγονός ότι οι Ρώσοι έχουν κατακτήσει και προσαρτήσει αυθαίρετα το 20% του ουκρανικού εδάφους (το οποίο, μάλιστα, έχει εγκαταλειφθεί από περισσότερους από δώδεκα εκατομμύρια κατοίκους του) ούτε ότι η αντεπίθεσή του απέτυχε εντελώς· ούτε καν ότι, σε μια κατάσταση όπου η επιβίωση της χώρας του εξαρτάται εξ ολοκλήρου από ξένες χρηματοδοτήσεις –που μπορεί να σταματήσουν ανά πάσα στιγμή– τόσο ο ίδιος όσο και η Ουκρανία δεν έχουν καμία πραγματική δυνατότητα να επιτύχουν κάτι.
Καίριας σημασίας είναι εν προκειμένω το γεγονός ότι ο Ζελένσκι, ως ηθοποιός, προέρχεται από την κωμωδία. Σε αντίθεση με τον τραγικό ήρωα, ο οποίος πρέπει να υποκύψει στην πραγματικότητα των γεγονότων που δεν γνώριζε ή πίστευε ως εξωπραγματικά, ο κωμικός χαρακτήρας μας κάνει να γελάμε γιατί δεν παύει ποτέ να επιδεικνύει το εξωπραγματικό υπόβαθρο και τον παραλογισμό των πράξεών του. Η Ουκρανία, που κάποτε ονομαζόταν Μικρή Ρωσία, δεν είναι, ωστόσο, μια κωμική σκηνή και η κωμωδία του Ζελένσκι δεν μπορεί παρά να μετατραπεί τελικά σε μια πολύ πικρή, ρεαλιστικότατη τραγωδία.
⸙⸙⸙
[Αναρτήθηκε στις 19/1/2024 στην ιστοσελίδα του περιοδικού Quodlibet. Πρώτη δημοσίευση της μετάφρασης στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα του δέκατου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
