Παντελής Μπουκάλας, Ο Χριστός στα χιόνια. Εφτά νύχτες στον κόσμο του Αντρέι Ταρκόφσκι, Άγρα, Αθήνα 2022.
Ο Παντελής Μπουκάλας επανέρχεται λογοτεχνικά με ένα ιδιαίτερο βιβλίο, μια συρραφή αφηγηματικών κειμένων με έντονη ποιητικότητα, καθένα από τα οποία εκκινεί και αφορμάται από μια εκ των εφτά ταινιών του σπουδαίου Ρώσου σκηνοθέτη Αντρέι Ταρκόφσκι. Πρόκειται για ένα λογοτέχνημα που ισορροπεί επιδέξια ανάμεσα στη ποιητική έκθεση, την αφήγηση και την περιγραφή, αλλά και το θέατρο, αφού η συνολική λειτουργία και των εφτά αυτών κειμένων, μαζί και με την έξοδο, συνθέτουν ένα αυτόχρημα θεατρικό-δραματικό τοπίο και σκηνικό που διεκδικεί επάξια την από σκηνής παρουσίαση του. Η στροφή του Έλληνα λογοτέχνη στον μεγάλο Ρώσο δημιουργό δίνει την ευκαιρία στον αναγνώστη και τον ειδικό μελετητή να διερευνήσει τους όρους και τα όρια της πρόσληψης του Ταρκόφσκι, ενός από τους πιο ενδιαφέροντες, παράλληλα όμως και απαιτητικούς στην κατανόησή του, καλλιτέχνες της σύγχρονης εποχής. Ο Μπουκάλας εδώ επιχειρεί να διατυπώσει ένα λογοτεχνικό σχόλιο πάνω σε καθεμιά από τις ταινίες του Ρώσου δημιουργού που αποτελούν πλέον ένα πολύ σημαντικό κεφάλαιο του σύγχρονου κινηματογράφου. Με γλώσσα βαθιά και διεισδυτική, με ύφος που ποικίλει και διαφοροποιείται από κείμενο σε κείμενο, με το ίδιο το ήθος του λόγου να αλλάζει ανάλογα με τον ομιλητή, ο λογοτέχνης κατορθώνει να πλάσει ένα παράλληλο σύμπαν με αυτό του Ταρκόφσκι, ένα σύμπαν δευτερογενές, από τη στιγμή που στηρίζεται και προκύπτει από τις ταινίες του κινηματογραφιστή, αλλά και πρωτογενές ταυτόχρονα, στο μέτρο και στο βαθμό που δεν αναπαράγει απλώς, αλλά στην κυριολεξία παράγει έναν λόγο ο οποίος επιδιώκει να αποτελέσει ένα ανεξάρτητο δημιούργημα που μπορεί και από μόνο του να σταθεί ως λόγος δημιουργικός, είτε εκφράζεται και εκδηλώνεται ως ποίηση, είτε ως αφήγηση, είτε ακόμα και ως δοκίμιο ή στοχασμός. Πρόκειται για μια άκρως ευτυχή συγκυρία αντικατοπτρισμού ανάμεσα στους δύο καλλιτέχνες, ενός αντικατοπτρισμού όμως που απομακρύνεται από τη λογική του ειδώλου και προσεγγίζει την περιοχή της αληθινής έμπνευσης και του τρόπου με τον οποίο αυτή γεννιέται και προκύπτει από ένα καλλιτεχνικό ερέθισμα, από μια δημιουργική πηγή η οποία προσφέρεται στον νεότερο λογοτέχνη ως κέντρισμα και αφόρμηση της δικής του πια δημιουργίας.
Ο λόγος του Μπουκάλα είναι ιδιαίτερα στρωτός, ρέων και ομαλός στην εκτύλιξή του, παρά το γεγονός ότι εμφορείται από έναν σπάνιο δυναμισμό και μια τολμηρή διάθεση και τάση. Θα μπορούσε κανείς να τον παραλληλίσει με ένα είδος νυστεριού που έρχεται για να πραγματοποιήσει μιαν ανατομία όχι μόνο στο ποιητικό –με την έννοια του δημιουργικού– σύμπαν του Ταρκόφσκι, στον τρόπο με τον οποίο στήνεται ο κινηματογραφικός του κόσμος, αλλά και στον ίδιο τον καλλιτέχνη ως προσωπικότητα διττή και διφυή, άνθρωπο και δημιουργό. Ο ίδιος ο Μπουκάλας παραδέχεται ότι ο Ταρκόφσκι αποτέλεσε μια δύσκολη κατάκτηση γι’ αυτόν και, ίσως, το βιβλίο αυτό θα πρέπει να θεωρηθεί καρπός μιας μάχης που έδωσε ο νεοέλληνας λογοτέχνης με τον τρόπο και τη μέθοδο του Ρώσου δημιουργού, με την ποιητική του, όπως θα πρέπει να νοηθεί η ιδιαίτερη προσέγγιση που αυτός επιφύλαξε στην πρώτη ύλη του. Εδώ λοιπόν ο λόγος έρχεται εξηγητικά, σχολιαστικά, ενισχυτικά, έρχεται για να φωτίσει διαφορετικά κάποιες άλλες πτυχές του έργου, αλλά και του ίδιου του κινηματογραφιστή ή, έστω, για να τις φέρει στην επιφάνεια και να προσπαθήσει να βρει τα νήματα τα οποία δίνουν στο έργο του Ταρκόφσκι τη διαχρονική, διατοπική του σημασία και διάσταση. Γιατί αυτό ακριβώς που αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα στο εγχείρημα αυτό, είναι η διάθεση του Μπουκάλα να ανιχνεύσει τους πυρήνες εκείνους που θα δώσουν απάντηση στα δικά του ερωτήματα ή, τουλάχιστον, που θα τον ωθήσουν προς την κατεύθυνση της σαφέστερης διατύπωσής τους.
Ο Ταρκόφσκι προσφέρεται λοιπόν για αυτήν την αναψηλάφηση των μεγάλων ζητημάτων που απασχολούν τον άνθρωπο σε κάθε εποχή και σε κάθε τόπο και εδώ ακριβώς έγκειται το μέγεθος και η αξία της προσφοράς του, όχι μόνο στο επίπεδο των ταινιών που δημιούργησε, αλλά και στο επίπεδο του προβληματισμού που εξέθρεψε, προβληματισμού που υιοθετήθηκε από τους σύγχρονους και τους μεταγενέστερους για να μορφοποιηθεί σε μια άλλη καλλιτεχνική εκδοχή. Μια τέτοια, τη δική του εκδοχή παρουσιάζει και στο βιβλίο αυτό ο Μπουκάλας μέσα στο οποίο συνυφαίνει και συγκερνά στοιχεία όχι μόνο από το κεντρικό σημείο αναφοράς του, τον Ρώσο κινηματογραφιστή, αλλά και από ένα σύνολο Ελλήνων δημιουργών που έρχονται για να χωρέσουν και να δώσουν τον ρυθμό και τον τόνο στο δικό του πια σύμπαν, το αποτελούμενο από λέξεις οι οποίες έρχονται ως επιστέγασμα των εικόνων και της αλληλοδιαδοχής τους. Μέσα στο πλαίσιο αυτό ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποκτά η σύγκριση και η αντιπαραβολή των δύο καλλιτεχνικών πονημάτων για να αναδειχθεί ακριβώς ο βαθύς ακατάλυτος δεσμός όχι πια των δημιουργών που μπορεί πράγματι να είναι –και αυτό είναι κάτι που συμβαίνει πολλές φορές– απομακρυσμένοι μεταξύ τους, ιδεολογικά, ιστορικά, πολιτισμικά, τεχνοτροπικά, αλλά των ίδιων των έργων σε όποια μορφή τέχνης κι αν εντάσσεται το καθένα, όποια μορφή τέχνης κι αν εκπροσωπεί. Αυτό ακριβώς επιχειρεί να αναδείξει με όχημα το βιβλίο αυτό ο Μπουκάλας, αυτή την εγγύτητα και τη συγγένεια που ενοποιεί τις επιμέρους εκφάνσεις τις τέχνης, τους θεράποντες και τις πολιτισμικές τους παραδόσεις, τον χώρο και τον χρόνο, σε ένα ενιαίο, αδιαίρετο, αξεδιάλυτο σύμπαν, το σύμπαν της δημιουργίας που είναι ζωή και τέχνη μαζί.
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Η φωτογραφία από τη Θυσία του Α. Ταρκόφσκι. Δείτε τα περιεχόμενα του έβδομου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
