«υπόσχεση για νέα μεθύσια ουρανού»
Φωτεινή Βασιλοπούλου, Φυτρώνει άγρια ζάχαρη, Κουκκίδα, Αθήνα 2021.
Οι δημιουργοί συχνά πυκνά μας θυμίζουν τη δυνατότητα που δίνουν οι μύθοι και τα παραμύθια να σκεφτούμε τους γνωστούς ήρωες αλλιώς. Ας πούμε, η Πηνελόπη γιατί θα πρέπει να σέρνει το πέπλο της πίστης στους αιώνες; Ο Οδυσσέας πόσο δυστυχής υπήρξε πια; (Τόσα χρόνια με την Καλυψώ, μετά με την Κίρκη…) Η Κλυταιμνήστρα θα μπορούσε να πάρει με διαφορετικό τρόπο την εκδίκησή της, ας πούμε, να αφήσει τον Αγαμέμνονα να γεράσει, να γίνει ένας γέρος εξαρτημένος, άπλυτος, εγκαταλελειμμένος στην αδυναμία του. Ο Τηλέμαχος γιατί να πρέπει να καλοδεχτεί έναν πατέρα που έλειπε σε ταξίδι για δουλειές; Η βασίλισσα μητριά της Χιονάτης μπορεί να είναι μια δυστυχισμένη γυναίκα που αγωνιά για το πέρασμα του χρόνου, καθώς η ομορφιά είναι αυτή που αναγνωρίζεται ως η υπέρτατη θηλυκή αξία –και τι κρίμα που τότε δεν υπήρχαν οι γνώσεις για ενέσεις και τραβήγματα στο πρόσωπο… Ο Ιούδας μήπως είναι ο αγαπημένος Απόστολος του Ιησού; Λογικό δεν είναι; Γιατί, χωρίς αυτόν, πώς θα επιτυγχανόταν το θείο δράμα; Εξάλλου, ο Ιούδας απαραίτητος στη διανομή των ρόλων (σ. 35).
Αυτή είναι η δύναμη του μύθου και της παραδοσιακής ιστορίας, στρεβλώνεις, αλλοιώνεις, αναποδογυρίζεις, «πειράζεις», και αυτά πάλι αποκαλύπτουν τον άνθρωπο. Αυτό κάνει η Φωτεινή Βασιλοπούλου, τουλάχιστον στο πρώτο μέρος της ποιητικής συλλογής με τον υπερρεαλιστικό τίτλο Φυτρώνει άγρια ζάχαρη. «Πειραγμένος μύθος», λοιπόν, είναι ο γενικός τίτλος του πρώτου μέρους, το οποίο περιλαμβάνει δεκαέξι ποιήματα, με αφόρμηση μύθους, τελετουργίες, παραμύθια, και τα οποία «συναντούν» και τα άλλα ποιήματα της συλλογής με διάφορους τρόπους.
Η γνώση του μύθου από τη Φ.Β. και η ανάπλασή του με όρους ποιητικούς της επιτρέπει να εκφράζει προβληματισμούς για κοινωνικά ζητήματα, τον έρωτα, τον έρωτα για την ίδια την ποίηση και τις λέξεις, τη θέση της γυναίκας, την ανάγκη του ανθρώπου για αφηγήσεις και παραμύθια, το πέρασμα του χρόνου, την απώλεια της ομορφιάς και την αναζήτησή της αλλού, σε άλλην. Η συγκλονιστική «Ικεσία» αφορμάται από τη λατρεία της Αφροδίτης στην αρχαιότητα και μετατρέπει τη θεά του έρωτα σε θεά του έρωτα για την ποίηση και τον ποιητή δημιουργό εραστή της ποίησης να προσπέφτει στη θεά ικέτης ρακένδυτος, ταλαιπωρημένος σωματικά, προσφέροντας ό,τι είναι δυνατό στη θεά, προκειμένου εκείνη να του αφήσει τις λέξεις, κηπουρός των λέξεων να γίνει με όλο το σωματικό πάθος που προϋποθέτει η ενασχόληση με τη γη.
Τα ποιήματα «Γυναίκα Αράχνη» και «Πρώτη Στάση Μυκήνες» δείχνουν μια Πηνελόπη εξεγερμένη, θυμωμένη για όσα απολάμβαναν άλλες γυναίκες από τον άνδρα της, εκδικητική ύστερα από τόσα χρόνια απουσίας και προδοσίας, Ήρα που εκδικείται τις ερωμένες του άνδρα της, πραγματικές και πιθανές όπως η Ναυσικά, πραγματική συγγένισσα της Κλυταιμνήστρας –Έκλεψε το πατρόν εκδίκησης / αναχωρεί για την Ιθάκη, επιτέλους γιατί η Κλυταιμνήστρα να μπορεί και όχι η Πηνελόπη; Εκπληκτική και η αντιστροφή του μύθου της Περσεφόνης στο ποίημα «Αντίστροφα», μια νέα γυναίκα βαθιά ερωτευμένη με τον άνδρα που η μητέρα Δήμητρα έκανε το κάθε τι για να τους κρατάει χώρια –η Περσεφόνη μισούσε τα δημητριακά (σ. 17). Η απουσία έκαμνε τον έρωτα πληγή που αιμορραγεί –σφαχτάρι έσταζε στο τσιγκέλι του χασάπη / για τον Πλούτωνα (ό.π.) -και τον χρόνο μέχρι τη συνάντηση αργά μετρήσιμο –τρεις και σήμερα.
Η Βασιλοπούλου ανασύρει και στίχους ομηρικούς για να μιλήσει για τον έρωτα και την απώλειά του –σκίζεται, γδέρνεται, θρηνεί και σπαρταρά (σ. 19), για τη ματαίωσή του, για την απουσία συναστρίας Άρη και Αφροδίτης (σ. 69), για γυναίκες υποταγμένες: Τώρα κατάξερη ως το μεδούλι. / Το κατοικίδιο-γυναίκα εξημερώθηκε άγριο πολύ. / Παραμονεύει αθώα θύματα στις παρυφές / του δάσους. Σκυμμένη στη φωτιά τού ετοιμάζει φρέσκια / σάρκα για το δείπνο κρυφακούει πυρετικά πίσω απ’ την πόρτα / γλείφει τους ολονύχτιους τριγμούς απ’ τα σανίδια / το κρεβάτι του/ χαϊδεύοντας του πύργου το κλειδί ανάμεσα /στα στήθη (σ. 27). Και πώς αυτοί οι στίχοι μου θύμισαν τη Δηιάνειρα και το παράπονό της για τη νέα γυναίκα που της έφερε στο σπίτι ο Ηρακλής, την Ιόλη, τη Μήδεια που ο Ιάσονας άφηνε για μια Γλαύκη; Ολόχτιστη λέει η ποιήτρια για τη γυναίκα του πρωτομάστορα στο ομώνυμο ποίημα (σ. 28). Και αλλού: Πνιγόμουν απ’ τα στενά φορέματα, τους κορσέδες / το έντονο μακιγιάζ (σ. 28).
Άλλοτε πάλι οι ήρωες παρουσιάζονται όπως παραλήφθηκαν, αναμένουν με λαχτάρα τον προδιαγεγραμμένο ρόλο και τον αποδέχονται –Θέλω πολύ αυτόν τον ρόλο, λέει η Αντιγόνη (σ. 20). Ο Ίκαρος εξακολουθεί να πετά και να πνίγεται, μόνο που στην ποίηση της Φ.Β. δίνει αφορμή για νέα ερωτήματα –τι χρώμα έχει εκεί πάνω η θλίψη. Και λίγο πιο πάνω στο ίδιο ποίημα: Τα κηρωμένα σου φτερά /σπασμένα όνειρα /πτήσης και ουρανού (σ. 21). Η ίδια ματαίωση και στο ποίημα «Μαγεμένη κουρούνα»: Ριξ’ τα φτερά σου στη φωτιά και καψ’ τα! Και πώς να φύγεις μετά, πώς να γλυτώσεις τον εγκλωβισμό, πώς να γλυτώσεις από τις αναμνήσεις και τη νοσταλγία για την πρωινή δροσιά / που στα φτερά σου πια δεν θα ξανακυλήσει (σ. 24). Και αλλού: τα όνειρά τους σφαγμένα (σ. 62).
Εικόνες, μεταφορές, παρηχήσεις εντείνουν την προσοχή στα συγκεκριμένα σημεία: Χωρίς Χέρια, επαίτης στη σκόνη της πόλης / πώς απλώνεις τα Χέρια Χωρίς (σ. 25), παραπέμποντας και στον βιασμό της Λαβίνιας στο έργο του Σαίξπηρ Τίτος Ανδρόνικος, στο κόψιμο της γλώσσας και των χεριών της κόρης, προκειμένου αυτή να μην αποκαλύψει το γεγονός και τους δράστες με οποιοδήποτε τρόπο, με την ομιλία ή κεντώντας το πάθημα, όπως το έκανε η Φιλομήλα, βιασμένη από τον Τηρέα, άνδρα της αδελφής της Πρόκνης. Είναι βέβαια και ένας τρόπος να μιλήσει η ποιήτρια για την αξία της αφής και της επαφής, πόσο μάλλον που στο μυαλό έρχονται ζωγραφισμένες Παναγίες με δυσανάλογα με το σώμα και το πρόσωπο μεγάλα χέρια και δάχτυλα, τόσο προστατευτικά για τον μικρό που κρατά Πώς αγκαλιάζεις το μωρό σου, Χωρίς / Χέρια (σ. 25)· και αλλού: κουράστηκα λείπουνε χέρια (σ. 41). Αλλά και «Η νέα κυρία Στάρκιν» (σ. 29-30) φέρει ευφυώς το όνομα της ποικιλίας μήλων στάρκιν, που είναι ζουμερά, γλυκά, τραγανά, ό,τι δεν είναι μια γυναίκα όταν περνά η ηλικία της, τότε που η απόσταση μεγαλώνει ανάμεσα σε πρώην αγαπημένους: Πώς χώρεσε τόση απόσταση σε μια σταλιά δωμάτιο; / Πώς χώρεσε;
Σε κάποιες περιπτώσεις εμφανείς είναι οι υπομνήσεις άλλων ποιητών και οι επιρροές από αυτούς. Ο στίχος Μες στο παλάτι του γυρνάς. Γερνάς. (σ. 23) θυμίζει τον Καβάφη στην «Πόλι» του: […] Στους δρόμους θα γυρνάς / τους ίδιους. Και στες γειτονιές τες ίδιες θα γερνάς· ο Σαίξπηρ παρών –Όλος ο κόσμος μια σκηνή (σ. 33)–, το ίδιο και ο Ευριπίδης. Η ποιήτρια αξιοποιώντας το στίχο του αθηναίου ποιητή Τί ᾽ναι θεός, τί μη θεός, και τί ᾽ναι ανάμεσά τους; (Ευρ., Ελένη στ. 1137) παραλλάσσει τον στίχο και γράφει: τι είναι θάνατος, τι ’να ζωή / και ανάμεσά τους τι; (σ. 32). Αλήθεια, τι είναι αυτό που γεμίζει το ενδιάμεσο; Η εκδίκηση; Ο έρωτας; / Της εξαπάτησης η τέχνη; (σ. 33), Γενέθλια [που] δεν γιορτάζονταν στον τόπο εκείνο, απαρατήρητες απογοητεύσεις, μικρές επιλόχειες καταθλίψεις, ματαιωμένες απόπειρες; (σ. 43) Κι ωστόσο, στο ενδιάμεσο Υπήρξαν και καλές στιγμές. Τότε που /έπλεξε σφιχτά τα δάχτυλά του στα δικά της /κρυφά κάτω από το πτι καρό και /της θρυμμάτισε τους πάγους μια ζωής (σ. 43). Και άλλες που έψηνε κουλουράκια, τα δάχτυλά της έψηνε /στον φούρνο της καρδιάς όσο να ροδίσει /δάκρυα αφυδάτωνε χυμούς /ένα βράδυ μπήκε μέσα του ολόκληρη // τέφρα (σ. 45). Η ζωή επιμένει: ζωντανό σε πασχίζω στη χούφτα μου (σ. 68).
Το δεύτερο μέρος της συλλογής με τίτλο «Πικρό μέλι» περιλαμβάνει δώδεκα ποιήματα, στενόχωρα για τον τρόπο που φέρουν την αλήθεια τους. Το πρώτο, ο «Μουσικός μελωδός», πώς μου φάνηκε ένα ποίημα ποιητικής για τη δουλειά που κάνει ο ποιητής με τις λέξεις –Ξεθάβει από το χώμα / μισολιωμένες λέξεις–, τον ποιητή που αναζητά λέξεις από το παρελθόν, τις φροντίζει όπως αυτός που ξεθάβει τον νεκρό του –τις ξεσκονίζει μ’ ευλάβεια /τις πλένει με κρασί /τις στεγνώνει στον ήλιο /μεθυσμένες /τις τοποθετεί στοργικά /ανάμεσα στις σιωπές (σ. 39). Τι ποίημα για το χρέος, την ανάγκη του ποιητή, να φροντίζει τη γλώσσα, να ψάχνει τις λέξεις, και από παλιά, από παλαιότερα στρώματα της γλώσσας, που θα μπορέσουν να αποτυπώσουν σκέψεις και συναισθήματα, δωρεά στον αναγνώστη, να τα κοινωνήσουν και να κινητοποιήσουν, να θυμίσουν ακόμη και την ανάγκη για σιωπή, περισυλλογή, την τόλμη που απαιτεί η σιωπή αλλά και τη μοναξιά της σιωπής –Σε κρατώ στην παλάμη μου /όπως κρατώ τη σιωπή σε δωμάτιο δίχως παράθυρα (σ. 67).
Εκστατική η δουλειά του ποιητή, ένας μεθυσμένος, έμπλεως του λεκτικού κρασιού του, μεταφορέας και πολλαπλασιαστής νοημάτων, δεν αρκείται στον κόσμο όπως του τον έχουν μάθει, ξύνει πληγές και συναισθήματα, διαδικασία οδυνηρή –σφαδάξτε. Δεν μπορεί να απαλλαχτεί από αυτά ούτε να λυτρωθεί από το σαράκι της ποιήσεως (σ. 55). Εκ του αντιθέτου βέβαια, η ποιήτρια μας θυμίζει πώς είναι ένας άνθρωπος που στερείται συναισθημάτων και πόσο οδυνηρή είναι η διαδικασία, χειρουργική, απαλλαγής από μικρόβια συναισθηματικά (σ. 54).
Κι ωστόσο, η ποιήτρια επιμένει πως η ομορφιά είναι αυτή που κρατά ζωντανούς και όρθιους τους ανθρώπους, μαζί και η εγγύτητα και η συμπάγεια (σ. 56). Με την εξαίσια «Έξοδό» της η Φ.Β. δημιουργεί πρωτίστως κυριολεκτικές εικόνες για την «Έξοδο» των Εβραίων προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και ύστερα μεταφορικές για την έξοδο του καθενός στο όνειρο, στα οροπέδια της ελπίδας / τις χαράδρες του μέλλοντος, τα φαράγγια της πλησμονής. Και αλλού η ποιήτρια επαναφέρει την έξοδο: Μια πατρίδα σχεδιάζει την Έξοδο / με τρόπο αδέξιο, αδιέξοδο και η ελπίδα κλεισμένη σε κουκούτσια πικρά (σ. 59).
Με ενσυναίσθηση στα σύγχρονα ζητήματα της νέας προσφυγιάς που κατακλύζει με βάρκες το Αιγαίο και ευρύτερα τη Μεσόγειο, με ανθρώπους που αιτήθηκαν μέλλον όμως τους δόθηκε / θάνατος (σ. 40) η Φ.Β. γράφει το ποίημα «Ak Deniz», Μεσόγειος θάλασσα, που γεμίζει με οστά ξέξασπρα, όπου Αγριομέλισσες μπαινοβγαίνουν στις κόγχες, με τη ζωή να συνεχίζεται σε βραχονησίδες σιωπής (σ. 40). Και ακόμη, είναι το τελετουργικό της ανακομιδής των οστών, εκεί όπου το «της» συναντάει το «του», Με ροζ σιέλ μετάξι, αγαπημένο, προίκα της, σε αυτό το λινό τραπεζομάντηλο […] απλωμένες πάνω στο πανί /με νιο κρασί φρεσκοπλυμένες /οι αγαπημένες φάλαγγες, τα κόκαλά του αυλοί (σ. 43). Είναι ακόμη και η μοναχικότητα της ασθένειας και η μοναχική βίωση του τέλους, όπως μας τα έμαθε ακόμη καλύτερα η τελευταία περιπέτεια του νέου ιού που δεν λέει να πάψει να ξενίζεται. Και μέσα στην οδύνη, η Φ.Β. με εξαιρετική μαεστρία, και χρησιμοποιώντας αντιποιητικούς ιατρικούς όρους και ανατομίας, στήνει σύμπαντα κυριολεκτικά και μεταφορικά –Ευελπιστεί σε προαγωγή Επιμελητή Πόνου Α’ (σ. 50)– και αναρωτιέμαι αν αυτός που «ελπίζει» σε μια τέτοια προαγωγή είναι ο ίδιος ο ποιητής, ένας ανατόμος του πόνου. Ο θάνατος, η προσμονή, η μοναξιά, η σιωπή –Ανεβαίνεις τη σιωπή (σ. 42)– κατακλύζουν το «Πικρό μέλι».
O γενικός τίτλος του τρίτου μέρους, «Flora clandestine», που αγκαλιάζει έντεκα ποιήματα, με ανάγκασε να ανοίξει το παλιά πολυχρησιμοποιημένο λατινοελληνικό λεξικό του Στέφανου Κουμανούδη και να βρω την κατά λέξη μετάφραση: χλωρίδα λαθραία. Δεν θέλησα να ερευνήσω αν εννοείται κάποιο συγκεκριμένο είδος χλωρίδας, καθώς προτίμησα να μείνω σε αυτή την κυριολεκτική αποτύπωση των λέξεων που με εισήγαγαν σε κήπους παράξενους με νεραντζοκόριτσα (σ. 59) και νεραντζάνθια (σ. 66), με ντομάτες αυταπάτες (σ. 60) και Παπαρούνες μια κόκκινη θάλασσα (σ. 62), με φυτά εσωτερικού χώρου, που απαιτούν ιδιαίτερη φροντίδα, όπως η ψυχή και ο έρωτας για όποιον, για ό,τι, για την ποίηση –ο έρωτάς μας φυτό χώρου εσωτερικού. Κρυφή Αγάπη (σ. 64)–, με το βοτάνισμα του φόβου και τη λίπανση των ωρών (σ. 67), με την καρδιά να είναι, να μην είναι ένα μήλο (σ. 65) και να θυμίζει τα παλιά παιδικά αναγνώσματα με την Έλλη και το μήλο της ή τη Χιονάτη που έφαγε το δηλητηριασμένο μήλο.
Η ποιήτρια, ανάλογα με τους σκοπούς της, ενίοτε χρησιμοποιεί τύπους της καθαρεύουσας –το σαράκι της ποιήσεως (σ. 55)–, επαναλήψεις [1], παρηχήσεις [2], απουσία στίξης που επιτρέπει διττές αναγνώσεις: Η καρδιά δεν /Είναι / Ένα μήλο και με τα κεφαλαία γράμματα στον κάθε στίχο να δηλώνουν μια νέα έναρξη. Και ακόμη, μεταφορές, εικόνες, ρεαλιστικές και υπερρεαλιστικές που δημιουργούν «κήπους παράξενους» (σ. 60) και κάνουν πιο πλούσιο τον κόσμο, πολύσημο –πλέουν μνήμες, πνέουν χίμαιρες, χιονίζουν πέταλα και πιο κάτω: Ένα νεραντζοκόριτσο παντρεύεται / το χώμα (σ. 59), Στις ανισόπεδες διαβάσεις του ύπνου / τ’ ασέληνα βράδια λαγοί ξεπετάγονται τσακάλια / στιγμές (σ. 60), με το σκουλήκι βαθιά μέσα της // ένα μήλο είναι /η καρδιά (σ. 65), χιονίζει σιωπή (σ. 71).
Και ο αναγνώστης; Αυτός άλλοτε μετέχει της έκστασης, άλλοτε ενοχλείται –ο βόμβος των εντόμων /τους κλέβει την ανεμελιά που προφανώς προσφέρει η μη σκέψη και η μη ενσυναίσθηση. Εξάλλου, η ποιήτρια προκαλεί και προσκαλεί: Μπορείς να με τσαλακώσεις στη χούφτα σου /να με πετάξεις. /Μπορείς να με στρίψεις στα δάχτυλα /και ν’ ανάψεις τσιγάρο. /Όμως, θα πρότεινα να άναβες /τη νύχτα σου /με τη σκισμένη μισό σελίδα-σώμα (σ. 70). Όμως για μια ακόμη φορά η ποίηση, η ωραία ποίηση πλαταίνει τον νου και μας ωθεί να δούμε τον κόσμο και αλλιώς, αλλιώτικα από αυτό που γνωρίζουμε, με άλλους νόμους –το κίνητρο για την προδοσία του Ιησού μήπως δεν ήταν τα αργύρια αλλά ένας ανταγωνισμός για την αγάπη; Από άδολη αγάπη, λίγη ζήλια και πικρία έγινε ό,τι έγινε (σ. 35).
Πικρό μέλι, πικρό νέκταρ (σ. 71), άγρια ζάχαρη. Αυτό είναι η ποίηση, γλυκιά και συνάμα πικρή και άγρια, επώδυνη, οδυνηρή, τόπος εξορίας για τον ποιητή στις παρυφές του κόσμου, να τον αφουγκράζεται, να τον νιώθει, να χαράζεται στο σώμα του, να το τσιμπολογά, να γονιμοποιεί το άρρητο, να κάνει το άρρητο να μιλήσει.
Σημειώσεις
1. Η επανάληψη της λέξης ζωντανοί τρεις φορές στο ποίημα «Έξοδος» (σ. 56) θυμίζει τον αγώνα των Εβραίων να κρατηθούν ζωντανοί. Στο ίδιο ποίημα δύο φορές λέγεται η φράση ανελέητη ομορφιά και μία ομορφιά αμείλικτη. Δέκα φορές το λευκό και το άσπρο (και σε σύνθετες λέξεις), υποβάλλοντας το αντίθετό του που επαναλαμβάνεται δύο φορές –μαύρα (σ. 66).
2. Ενδεικτικές αναφορές: Φλέβες φουσκώνουν φρικτά φραγμένες (σ. 59). Βρύα βρύουν στα σπλάχνα μου (σ. 71), βιαστικά ο βυθός μας βουλιάζει (σ. 73).
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Φωτογραφία: ©Laura Makebresku. Δείτε τα περιεχόμενα του έβδομου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
