frear

Νέες τεχνολογίες, συναισθήματα και τέχνη – του Γιάννη Διαμαντόγλου

«Μου δίνει θαυμάσιο μεγάλο περιεχόμενο ως το περιεχόμενό μου
Για να σε δω εδώ μπροστά μου. Ω χαρά της ψυχής μου!
Είμαι ένας άντρας σκουλήκι»

Δεν έγινε τυπογραφικό λάθος, ο παραπάνω μονόλογος είναι μια προσπάθεια συστήματος τεχνητής νοημοσύνης να παράγει μονολόγους του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ μέσω του Οθέλλου. Το σύστημα στήθηκε βασισμένο σε πολύ συγκεκριμένη διαδικασία, με στόχο να δημιουργήσει ποίηση με την υπογραφή του Σαίξπηρ. Το αποτέλεσμα ήταν απογοητευτικό, ακόμα και αν η χρήση της γλώσσας έδινε την αίσθηση ποίησης, δεν υπήρχε συνοχή και αναμφίβολα δεν βρίσκουμε ούτε ένα ψήγμα Σαιξπηρικής αφθονίας. Αν και οι υπολογιστικές δυνατότητες ενός λογισμικού τεχνητής νοημοσύνης είναι απεριόριστες, εντούτοις η δυσκολία αναπαραγωγής ανθρώπινης καλλιτεχνικής σκέψης και φαντασίας είναι ευτυχώς σε εμβρυικό στάδιο. Ελπίζω σε πείσμα των καιρών, το φαντασιακό μας άβατο να παραμείνει απόρθητο, θυμίζοντας πάντα πώς κάτι παραπάνω αξίζουν 200 χιλιάδες χρόνια εξελικτικής κυριαρχίας συγκριτικά με αλγορίθμους.

Προφανώς ακόμα και αν η τεχνολογία κινείται με ιλιγγιώδη ταχύτητα, πολύ εύκολα μπορεί να σκαλώσει ακόμη και σε αμυδρά εμπόδια, όπως ένα ταχέως κινούμενο τρένο, εκτρέπεται με ευκολία πάνω σε ελάχιστα τσακισμένες ράγες. Τα ανθρώπινα συναισθήματα, κατά μια άποψη ίσως αποτελούν αυτά τα ιδιόμορφα θνητά ελαττώματα που εκτρέπουν το συρμό της λογικής σκέψης. Ωστόσο γνωρίζουμε πλέον καλά ότι το έλλειμμα και η μειονεξία γεννούν τέχνη και όχι η αρτιότητα. Ο κενός χώρος ανάμεσα στο ελάττωμα και την τελείωση, αποτελεί τον φυσικό χώρο εκπόρευσης τέχνης, με τη μεταφορική ή σχεδόν κυριολεκτική έννοια της γεφύρωσης. Ίσως η αδυναμία σύλληψης του ατελούς και λειψού εκ μέρους των νέων κατά τα άλλα θαυμάσιων τεχνολογικών συστημάτων, να αποτελεί την αχίλλειο πτέρνα τους. Ο Pablo Picasso το αναφέρει ως εξής: «Η τέχνη ξεπλένει από την ψυχή τη σκόνη της καθημερινότητας» και οι τεχνολογικές εξελίξεις πολύ λίγη από αυτήν τη σκόνη είναι ικανές να διαχειριστούν και ακόμα λιγότερη ψυχή διαθέτουν. Ο διάσημος ζωγράφος Amedeo Modigliani είχε σταθμό της ζωής του τη γνωριμία με τη Jeanne Hebuterne. Ο έρωτάς τους ήταν ακαριαίος και σαρωτικός, ενώ η Jeanne έγινε η απόλυτη σύντροφος και μούσα του, καθώς πόζαρε σε 20 πίνακες. Δεν ξέρω ποιο σύστημα ή αλγόριθμος θα μπορούσε να δημιουργηθεί βασιζόμενο σε τέτοια εμμονή ή πάθος ώστε να μετουσιωθεί σε έμπνευση; Η επιστήμη ως μια διαδικασία κατάκτησης του ορθού, σε σχέση με την τέχνη και το συναίσθημα, παρουσιάζει την εν γενεί αδυναμία υπέρβασης της δημιουργικής διαδικασίας, εφόσον η τελευταία βασίζεται στο ατελές. Ακραία πάθη και διαταραχές, ανεκπλήρωτοι έρωτες και γονεϊκές ματαιώσεις, αποτελούν ελάχιστα μόνο υλικά από τα αναρίθμητα εμπλεκόμενα ερεθίσματα που δημιουργούν το κοκτέιλ της έμπνευσης, ή εν πάση περιπτώσει αυτού που καταχρηστικά περιγράφουμε ως έμπνευση. Η επιστήμη και η τέχνη μοιάζουν τόσο όσο μοιάζουν το αεροπλάνο με ένα τρένο. Προφανώς και τα δύο είναι οχήματα με αφετηρία και προορισμό, ωστόσο ο τρόπος κίνησης, η ελευθερία χάραξης πορείας και οι μηχανικές τους λειτουργίες, έχουν τεράστιες διαφορές. Η βασικότερη ίσως διαφορά τους έγκειται στην ακολουθούμενη μεθοδολογία, δεδομένου ότι η επιστήμη κινείται σε κοινά αποδεκτές παγιωμένες αρχές, ενώ η τέχνη επαφίεται σε ατομικά υποκειμενικά μονοπάτια. Συνεπώς η μεν πρώτη ως ένας νουνεχής ενήλικας αναζητά τη μια και μοναδική αλήθεια, την ίδια στιγμή που η δεύτερη ως ένα χαρωπό νήπιο αδημονεί για την εύρεση της προσωπικής της αλήθειας. Η σχέση ανάμεσα σε έναν ενήλικα και ένα νήπιο δεν είναι απόλυτα οριοθετημένη και σίγουρα η μεταξύ τους ώσμωση εκτός από υπαρκτή είναι και επιβεβλημένη.

Η τεχνητή νοημοσύνη όμως είναι μόνο ένα μέρος των ανατελλουσών τεχνολογιών που σύντομα θα ενσωματωθούν στη ζωή μας. Μπορώ να απαριθμήσω δεκάδες αληθινά ή λιγότερο αληθινά επιστημονικά επιτεύγματα, που περιμένουν να ενταχτούν στη μελλοντική καθημερινότητα του ανθρώπου. Στο πλαίσιο αυτό, η ανάπτυξη εγκεφαλικών εμφυτευμάτων θα μπορούσε από μια αποκρουστική φουτουριστική δυστοπία, να εγκαινιάζει πραγματική ιατρική επανάσταση. Τα εμφυτεύματα εγκεφάλου που παρέχουν ηλεκτρικούς παλμούς συντονισμένους με τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά ενός ατόμου, έχουν ξεκινήσει ήδη να δοκιμάζονται. Για παράδειγμα ο Αμερικάνικος στρατός, άρχισε προκαταρκτικές δοκιμές εμφυτευμάτων εγκεφάλου που χρησιμοποιούν αλγόριθμους για τον εντοπισμό δυσαρμονιών σχετιζόμενων με διαταραχές της διάθεσης. Η γενική προσέγγιση χρησιμοποίησης εμφυτευμάτων εγκεφάλου για την παροχή ηλεκτρικών παλμών που μεταβάλλουν τη νευρική δραστηριότητα, είναι γνωστή εδώ και αρκετά χρόνια. Χρησιμοποιείται για τη θεραπεία νευρολογικών διαταραχών, όπως η νόσος του Πάρκινσον και η επιληψία, αλλά ήταν λιγότερο επιτυχημένη όταν δοκιμάστηκε κατά διαταραχών διάθεσης. Ωστόσο σε νέες δοκιμές οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι η παροχή ηλεκτρικών παλμών σε περιοχές του εγκεφάλου που εμπλέκονται στη λήψη αποφάσεων και στο συναίσθημα, βελτίωσε σημαντικά την απόδοση των συμμετεχόντων, δίνοντας μια ελπιδοφόρα προοπτική αντιμετώπισης σοβαρών διαταραχών.

Προφανώς ανακύπτει ένα σοβαρό θέμα χρήσης της εν λόγω τεχνολογίας, δεδομένων των ανεξάντλητων εφαρμογών που μπορούν να προκύψουν από ευφάνταστους, αφελείς ή πονηρούς ωφελημένους. Επίσης, αν και αποτελεί πρώιμη σκέψη, πέραν της εν δυνάμει συναισθηματικής έξωθεν χειραγώγησης, εγκυμονεί και ο κίνδυνος της «ντοπαρισμένης» τέχνης ως προϊόν δράσης των εμφυτευμάτων. Ακούγεται σαν σενάριο επιστημονικής φαντασίας, αλλά δεν είναι πολύ μακριά η εποχή πληκτρολόγησης συναισθήματος και η επιλογή του αντίστοιχου αλγοριθμικού βιώματος. Άλλωστε, σε ένα μεγάλο ποσοστό, η διαδικασία συναισθηματικού ντοπαρίσματος και δη στον καλλιτεχνικό χώρο, επιτελείται εδώ και πολλές δεκαετίες μέσω φαρμακευτικών μέσων. Ο συγγραφέας του διάσημου βιβλίου «Δόκτωρ Τζέκιλ και κύριος Χάιντ», Robert Louis Stevenson, μέσα σε έξη μέρες, έγραψε 60.000 λέξεις με την επιφοίτηση της κοκαΐνης, επιδεικνύοντας ότι ακόμα και τον 19ο αιώνα η έξωθεν υποβοήθηση, ήταν υπαρκτή στον καλλιτεχνικό χώρο. Ωστόσο στο πλαίσιο της γενικότερης μανιχαϊστικής λογικής που επικρατεί, ο αλκοολισμός ως μέσο συναισθηματικής πυροδότησης, είναι ανεκτός αν όχι επιθυμητός στον χώρο των τεχνών, διανθισμένος βέβαια με τα αντίστοιχα κοινωνικά στερεότυπα όπως του αντρισμού ή της έμπνευσης. Αντιθέτως, ο ψηφιακός συναισθηματικός έλεγχος, φέρει μια αρκετά εξτρεμιστική χροιά κινδύνου, ακόμα και αν επιδεικνύει πιο ελεγχόμενα και σταθμισμένα αποτελέσματα.

Μια εντελώς λανθασμένη αντίληψη που επικρατεί στις μέρες μας, είναι η ισοδυναμία οποιαδήποτε τεχνολογικής εξέλιξης με εν δυνάμει καταστροφή. Επίσης στην αντίπερα όχθη, παρατάσσονται οι ανυπόμονοι νεωτεριστές, τόσο ανυπόμονοι που καμιά φορά είναι να απορείς με την εκ του πονηρού επιμονή τους για χρήση νέων τεχνολογιών. Η απάντηση σχετικά με τις δύο ακραίες παραπάνω περιπτώσεις, αν και θυμίζει επίκληση ευχής, είναι η χρήση των νέων τεχνολογιών με φειδώ και σοφία, ώστε να μην εμπλακούμε σε σοβαρά ζητήματα βιοηθικής. Οι άνθρωποι ιστορικά είμαστε αριστοτέχνες στην αποτυχία διαχείρισης κρίσιμων τεχνολογιών και καταστάσεων, τουλάχιστον όσον αφορά τα πρώτα κρίσιμα στάδια χρήσης και αποφάσεων. Η ανατομική μελέτη του ανθρώπινου σώματος άργησε χαρακτηριστικά να επιτευχθεί, εξαιτίας διαφόρων δεισιδαιμονιών και θρησκευτικών προκαταλήψεων. Δεν πιστεύω πώς σήμερα υπάρχει άνθρωπος, που αμφισβητεί το πόσο σημαντικό είναι να υπάρχει ικανός χειρουργός ώστε όταν καταστεί αναγκαίο να του αφαιρέσει χειρουργικά τη σκωληκοειδή απόφυση; Παρά ταύτα, η παραγωγή και χρήση της πυρηνικής βόμβας με τα ολέθρια αποτελέσματα στην Χιροσίμα, ήταν μια αποτρόπαια εφαρμογή της γνώσης και προόδου εις βάρος του ανθρώπου. Θα πρέπει συνεπώς να υπάρχουν πολύ αυστηρά ανεξάρτητα κριτήρια ελέγχου των εφαρμογών τεχνολογίας, ώστε να αποφευχθούν ανάλογες εμπειρίες, αποσπώντας μόνο τα οφέλη της τεχνολογικής χρήσης.

Οι εξαιρετικές καινοτομίες δεν πρέπει να έχουν αφετηρία την στήριξη των ελίτ ή την υποτιθέμενη παραγωγή ιδανικών κοινωνιών. Η ύπαρξη απροσδιοριστίας ως προς τους στόχους των τεχνολογιών, είναι αναμενόμενο να δημιουργεί σύγχυση και τρόμο στους πολίτες, εφόσον δεν περιορίζονται απλά σε επαναστατικές νέες εφαρμογές που εξυπηρετούν ισάξια όλη την κοινωνία, δίχως αποκλεισμούς.

[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Η ζωγραφική από εδώ. Δείτε τα περιεχόμενα του δεύτερου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]

Σε λίγο καιρό κοντά σας με νέο ηλεκτρονικό τεύχος στο mag.frear.gr

Mag.frear.gr – Τα ηλεκτρονικά μας τεύχη