Ανθούλα Δανιήλ, Δεκαετίες τερματίζουν όλες μαζί στο νήμα, Βακχικόν, Αθήνα 2020.
Το τελευταίο βιβλίο της Ανθούλας Δανιήλ, που θα μπορούσε να ονομαστεί Προσωπική μυθολογία, δεν είναι αυτοβιογραφία, όπως γράφει η ίδια, αν και σημειώνονται όλοι οι μεγάλοι σταθμοί της ζωής της, από τα παιδικά της χρόνια ως τα χρόνια της ωριμότητας. Ίσως ο πρωτότυπος και κάπως μακροσκελής τίτλος του βιβλίου της να αντλείται από το β’ σκέλος του Χρονικού μιας Δεκαετίας, το πιο προσωπικό μέρος του βιβλίου Ανοιχτά Χαρτιά του Οδυσσέα Ελύτη, που έγινε και το «Ευαγγέλιό» της. Γενικά, όπως θα δούμε, διατρέχοντας το βιβλίο των 375 σελίδων με τις πλούσιες παραπομπές, ο Οδυσσέας Ελύτης σημάδεψε καθοριστικά τη ζωή και το έργο της. Η ίδια πάντως σημειώνει ότι επέλεξε αυτόν τον τίτλο «επειδή ο χρόνος υπακούει σε ένα συνεχές φλας μπακ, για να φέρει στο παρόν, ό,τι ανήκει στο παρελθόν». Αυτά σχετικά με τον τίτλο του βιβλίου.
Τώρα, όσον αφορά στο περιεχόμενο, το βιβλίο «μας ξεναγεί στην εμφανώς ευρύχωρη κατοικία των ιδεών της Ανθούλας Δανιήλ […]. Οι διαλεκτικοί συγκερασμοί κρίσεων και αποτιμήσεων διακριτών έργων τέχνης, οι διεξοδικές και άλλο τόσο ευρηματικές διερμηνείες πλείστων λογοτεχνικών έργων, αλλά και οι αιφνιδιαστικές συσχετίσεις σημαινομένων, τα οποία προέρχονται από τον ευρύτερο εικαστικό χώρο, τον κινηματογράφο, το θέατρο, και βεβαίως τη μουσική και τον χορό ανανεώνουν διαρκώς το αναγνωστικό ενδιαφέρον. […] Η πρόσκτηση της ομορφιάς είναι το αίτιο και το αιτιατό των κειμένων, τα οποία τόσο άνετα φιλοξενούνται εδώ» […] αλλά «η αναζήτηση της ποιητικής αλήθειας αφορά εξ ολοκλήρου τις δοκιμές της Ανθούλας Δανιήλ», σημειώνει στον Πρόλογο του βιβλίου ο εκλεκτός ποιητής, πεζογράφος και δοκιμιογράφος, Γιώργος Βέης. Όπως γράφει και η ίδια στο οπισθόφυλλο του βιβλίου της: «Αυτά που με απασχολούν μπορεί να αφορούν ένα ιστορικό απόσπασμα, έναν πίνακα ζωγραφικής, ένα γλυπτό, μια μουσική σύνθεση, ένα κινηματογραφικό έργο, ένα θεατρικό. Ό,τι όμως και αν είναι, θα αναφερθεί με τα καλλιτεχνικά του ανάλογα. Για παράδειγμα, ένα ποίημα του Μαλαρμέ που γίνεται μουσική σύνθεση από τον Ντεμπισί και μπαλέτο που χορεύει ο Νιζίνσκι και μετά ποίημα από τον Σεφέρη. Με γοήτευε πάντα, με άλλα λόγια, αυτή η σύμπλεξη τεχνών, βιβλίων, έργων τέχνης και ανθρώπων δημιουργών».
Αυτό ακριβώς κάνει στο βιβλίο της η Ανθούλα Δανιήλ. Συμπλέκει και διαπλέκει διαρκώς, με συνειρμικό τρόπο, πρόσωπα, γεγονότα, τέχνες, δημιουργούς. Πράγματι, το βιβλίο της είναι διάστικτο από αναφορές σε γεγονότα, ιστορικά πρόσωπα, κείμενα, ήρωες και ηρωίδες της αρχαίας τραγωδίας και πάρα πολλούς ποιητές, Έλληνες και ξένους: εκτός από τον Ελύτη, βέβαια, που δεσπόζει σε όλο το βιβλίο, υπάρχουν ο Όμηρος, ο Καβάφης, ο Σεφέρης, ο Ρίτσος, η Σαπφώ, ο Δάντης, ο Βιργίλιος, ο Μαγιακόφσκι, ο Ρεμπό, ο Μποντλέρ, ο Πεσόα, ο Λόρκα, ο Καρυωτάκης, ο Σαχτούρης, ο Εγγονόπουλος, ο Εμπειρίκος, ο Σικελιανός, η Ντίκινσον, ο Γκάτσος, ο Βρεττάκος, ο Σαίξπηρ, ο Μπάιρον, ο Μαλαρμέ, ο Ελιάρ, ο Κάλας, ο Βέης, για να αναφέρω μερικούς από αυτούς. Αλλά και ιστορικοί, φιλόσοφοι, πεζογράφοι, θεατρικοί συγγραφείς, παρελαύνουν από τις σελίδες της, όπως: ο Ξενοφών, ο Θουκυδίδης, ο Αριστοτέλης, ο Σωκράτης, ο Πλάτων, ο Παπαδιαμάντης, ο Καζαντζάκης, ο Μπαλζάκ, ο Φλομπέρ, ο Ζενέ, ο Τζαρά, ο Μίλερ, ο Ντάρελ, ο Όσκαρ Ουάιλντ, ο Τσέχοφ, ο Τολστόι, ο Ανούιγ, ο Ιονέσκο, ο Σαρτρ, ο Προυστ, η Βιρτζίνια Γουλφ, ο Πόε, ο Γκαίτε, ο Καραγάτσης, η Γαλανάκη, ο Νίτσε, ο Φρόιντ, ο Πάστερνακ, ο Έκο, κ.ά.
Όλα αυτά τα πρόσωπα, οι δημιουργοί και τα έργα τους συνδέονται μεταξύ τους συνειρμικά και διακειμενικά και συμπλέουν στο βιβλίο της Δανιήλ με γεγονότα καλλιτεχνικά. Παραθέτω μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα της μεθόδου που ακολουθεί: Ένα ιστορικό γεγονός, όπως η ναυμαχία της Σαλαμίνας, γίνεται τραγωδία, παράσταση, μετά κινηματογραφική ταινία, μετά ένα ποίημα του Σεφέρη μοιάζει να συνδέεται με το γεγονός κι έπειτα του Ελύτη. Άλλο παράδειγμα: ένα επεισόδιο του 1285 μ.Χ. αναφέρεται στον έρωτα και στο μοιραίο φιλί της Φραντζέσκας ντα Ρίμινι και του Πάολο στην Κόλαση του Δάντη, στη συνέχεια ο Ροντέν το κάνει γλυπτό (Το φιλί), οι ζωγράφοι το κάνουν πίνακα, ο Ροσέτι και ο Κλιμτ, μετά οι μουσικοί το κάνουν συμφωνικό έργο, όπερα, σουίτα μπαλέτου ο Τσαϊκόφσκι, τραγωδία, θεατρικό έργο ο Ντ’ Ανούντσιο, μυθιστόρημα. Και ένα άλλο παράδειγμα: Οι ομπρέλες του Χερβούργου, με την Κατρίν Ντενέβ, συνδέονται συνειρμικά με την ομπρέλα του Τζιν Κέλι, τις ομπρέλες του Ρενουάρ στη ζωγραφική και το ομότιτλο γλυπτό του Ζογγολόπουλου στην παραλία της Θεσσαλονίκης. Και το τελευταίο παράδειγμα που δείχνει πάλι την όσμωση των καλλιτεχνικών έργων και τη διακειμενικότητα: Ο Κλιμτ ζωγραφίζει τη «Ζωφόρο» του, που είναι εμπνευσμένη από την 9η συμφωνία του Μπετόβεν και αφιερωμένη στον μεγάλο μουσουργό, και στη συνέχεια γίνεται γλυπτό από τον Μαξ Κλίνγκερ!
Όπως εξηγεί η ίδια, οι γονείς της από μικρό παιδί την έσπρωξαν στα γράμματα, τη μύησαν στο θέατρο και τη μουσική. Σπουδαίο ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς της έπαιξαν η μαμά, η γιαγιά, η μεταφυσική, το Τρίτο πρόγραμμα, οι δάσκαλοί της, η Λέσχη του δίσκου, ο Σαίξπηρ, η όπερα, η Κάλλας, τα ταξίδια της στην Ελλάδα, κυρίως στα νησιά, Λέρο, Σκιάθο, Δήλο, Ύδρα, Λέσβο της Σαπφώς, Λήμνο, Αμοργό, Τήλο της Ήριννας, Σπέτσες της Ελένης Μπούκουρη-Αλταμούρα, η Ζάκυνθος του Σολωμού, του Κάλβου και της Ελισάβετ Μαρτινέγκου, οι σπουδές της στη Φιλοσοφική Αθηνών, αλλά και το Ηρώδειο, η Επίδαυρος, η περίοδος που εργαζόταν για το μαθητικό περιοδικό Αερόστατο, η θητεία της στα σχολεία και η αμφίδρομη σχέση της με τους μαθητές. Η επιμόρφωση, τα συνέδρια σε νησιά, αλλά και στο Κάιρο, την Αλεξάνδρεια, τις Βρυξέλλες, την Ελβετία, το Λονδίνο, τη Ρωσία, την Ισπανία, την Ιταλία, τη Σικελία του Πιραντέλο υπήρξαν επίσης σημαντικοί παράγοντες ολοκλήρωσης. Έπειτα το βιβλίο Έκφραση- Έκθεση για τη Γ’ Λυκείου και στη συνέχεια η Έκθεση ιδεών-Λόγος Δημιουργικός υπό τον Γ. Μπαμπινιώτη συνέβαλαν στη συστηματικότερη τριβή με τη γλώσσα και τη διδασκαλία της. Ο Δ. Μαρωνίτης, στο σεμινάριο για τη μοντέρνα ποίηση, με την εκπληκτική δύναμη του λόγου του, τη μύησε στη μοντέρνα ποίηση, ο Θεοτοκάς, με την Αργώ και το Ελεύθερο Πνεύμα την έφερε σε επαφή με τη γενιά του ΄30, ενώ ο Μάης του ’68 και η ταινία του Λουί Μαλ Ο Μιλού το Μάη τη συνειδητοποίησαν σχετικά με τους αγώνες των φοιτητών για ελεύθερη και ανεξάρτητη σκέψη.
Το πρώτο της βιβλίο, Οδυσσέας Ελύτης, Μια αντίστροφη πορεία. Από το Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου στους Προσανατολισμούς, η συνεργασία της με το περιοδικό Γράμματα και Τέχνες του Κώστα Παπαγεωργίου, το διδακτορικό για την ποίηση του Ελύτη, ο συνάδελφος Νίκος Γρηγοριάδης, ο Κ. Μπαλάσκας σε ρόλο μέντορα ήταν επίσης σπουδαίοι σταθμοί στη ζωή της. Οι συνεντεύξεις με τη Διδώ Σωτηρίου και τον Αντώνη Σαμαράκη, το βιβλίο Ταξίδια με τον Επίκουρο του Ντάνιελ Κλάιν, που έζησε ένα διάστημα στην Ύδρα, τα Αδριανού Απομνημονεύματα της Γιουρσενάρ, Tο όνομα του ρόδου του Ουμπέρτο Έκο, συνέβαλαν επίσης σημαντικά στη διαμόρφωση των αξιών της και στον πνευματικό της εμπλουτισμό. Η Α.Δ. σαν τη μέλισσα άντλησε από όλα τα επιστημονικά και καλλιτεχνικά περιβάλλοντα το γλυκύτερο νέκταρ.
Ο διορισμός της στην Αροανία Καλαβρύτων, στην περίοδο της δικτατορίας, όταν άκουγε κρυφά με φίλους την Deutsche Welle και το Άξιον Εστί σε μουσική Μ. Θεοδωράκη, ήταν για την Ανθούλα Δανιήλ μικρές εστίες αντίστασης αλλά και χαράς στο πνιγηρό κλίμα της εποχής. Καθώς προχωρά η αφήγηση και γίνεται αναφορά σε προσωπικά και οικογενειακά θέματα, δεν παραλείπει να τονίσει την ικανοποίηση που της δίνει η αίσθηση ότι κατόρθωσε να μεταβιβάσει την αγάπη της για τη μουσική, τη λογοτεχνία και την τέχνη στα εγγόνια της, αφού ο ένας παίζει κιθάρα και ο άλλος ζωγραφίζει και συγγράφει. Στο βιβλίο της, που θα μπορούσε να θεωρηθεί και μια παράλληλη αυτοβιογραφία, αφού περνούν συχνά γεγονότα της προσωπικής ζωής της, περιγράφεται με χιούμορ και το πρώτο ατυχές και μοναδικό πάρτι της, στα 13 της χρόνια. Πολύ αργότερα θα την κατατρέχει η απώλεια των γονιών της και η τύψη, επειδή δεν τους αφιέρωσε τον απαραίτητο χρόνο, που άξιζε να τους αφιερώσει. Προς το τέλος του βιβλίου, αναφέρονται αρώματα και μυρωδικά, όπως το αρωματικό τσάι του Μ. Προυστ και οι μαντλέν, αλλά και άλλα πολλά ακόμη. Όλα αυτά γραμμένα με μια γλώσσα χυμώδη και χειμαρρώδη, που γοητεύει και παρασύρει τον αναγνώστη στον κόσμο των δημιουργών και των έργων τους.
Η Ανθούλα Δανιήλ είναι σίγουρα μια κινητή βιβλιοθήκη. Ένας άνθρωπος με πληθωρική προσωπικότητα, ανήσυχος, απαιτητικός με τον εαυτό του, τελειομανής. Είναι τόσες πολλές οι γνώσεις της για τη λογοτεχνία και την τέχνη που πλαισιώνουν το βιβλίο, τόσα πολλά τα παραθέματα και οι παραπομπές, που κυριολεκτικά ο αναγνώστης βουλιάζει μέσα στο απέραντο υλικό, αλλά δεν χάνεται. Όπως γράφει και η ίδια στην Εισαγωγή της ο αναγνώστης δεν θα χαθεί στον λαβύρινθο. «Μια Αριάδνη θα είναι πάντα εκεί και θα τον ξαναφέρνει στο φως». Το έργο της είναι ένα βιβλίο/ποταμός, όπου δεν μένει κανένα στοιχείο, λογοτεχνικό ή καλλιτεχνικό, από όσα αγαπά η συγγραφέας, που να μην το έχει ψάξει, μελετήσει, συγκρίνει, αποτιμήσει. Θα μπορούσε, λοιπόν, να είναι η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων. Σίγουρο, πάντως, είναι πως ξαναζώντας τα παλιά, η Ανθούλα Δανιήλ ξανακέρδισε τον χαμένο χρόνο, που τόσο επίμονα αναζητούσε ο Προυστ.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Ζωγραφική: Jacob Lawrence. Δείτε τα περιεχόμενα του δεύτερου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
