Γράφει η Μίνα Π. Πετροπούλου
Μιχάλης Μοδινός
Παραγουάη
εκδόσεις Καστανιώτη, 2020, σελ. 378
Ανδρών ανησύχων, πάσα γη τάφος
Ο Μιχάλης Μοδινός είναι κλασσικός συγγραφέας. Είναι όμως και προκλητικός. Ανατροπέας της ασφάλειας που γεννούν οι ρίζες. Οι περισσότεροι δημιουργοί και συγγραφείς ανά τον κόσμο υμνούν συνειδητά ή ασυνείδητα τον γενέθλιο τόπο τους. Ο νόστος είναι ταξίδι ζωής και λόγος ύπαρξης. Ισχύει και για τους περισσότερους Έλληνες. Από τον Όμηρο και τον Οδυσσέα του μέχρι τον Σεφέρη και τον «Σταθμό» του. Και ό ίδιος ο Μοδινός στο παρελθόν εμπνέεται από τον νόστο και δημιουργεί την Επιστροφή.
Στην Παραγουάη όμως, μολονότι αναγνωρίζει τη σημαντικότητα των δεσμών και τη δυσκολία να τα διαρρήξεις, τολμά να υποστηρίξει μια άλλη φιλοσοφία, διαμετρικά αντίθετη με τα ως τώρα αποδεκτά πρότυπα και επιλέγει το –επίσης βαθύτατα ελληνικό – «Ανδρών επιφανών πάσα γη τάφος». Οι ήρωες του, τόσο ο σύγχρονος μας Γαβριήλ, όσο και ο Χόρχε του 18ου αιώνα, είναι Έλληνες που αναζητούν τη λύτρωση στην οικουμένη, αποτασσόμενοι την πιθανότητα επιστροφής στη γενέτειρα: «…Ο κόσμος ήταν πολύ μεγάλος και πολυποίκιλος για να περιοριστεί ξανά στους νόμους της πατριάς και της φυλής». Αρνούνται όχι απλώς τις γεωγραφικές συντεταγμένες που ορίζουν την ελληνική επικράτεια και το κράτος, αλλά και κάθε τόπο που συνειρμικά μπορεί να αποδυναμώσει την επιλογή και τις αποφάσεις τους. Επιλέγουν τη μακρινή Παραγουάη που σε τίποτα δεν θυμίζει την Ελλάδα: ούτε κλαδί ελιάς, ούτε αμπέλι, ούτε καράβι, για να μην μπορούν να την ξαναφτιάξουν.
Το βιβλίο τέμνεται σε τρεις ιδιαίτερες, ακόμα και αυτόνομες, αναγνώσεις ∙ αφορούν στον Γαβριήλ του 21ου αι, στον Χόρχε του 18ου και στην ίδια την Παραγουάη ως τόπο. Το συγκεκριμένο όμως μυθιστόρημα λειτουργεί και ως κάτοπτρο για την προσωπικότητα του ίδιου του δημιουργού: ο Μοδινός που ξαγρυπνά ζώντας την εποχή του ∙ ο Μοδινός που σέβεται το παρελθόν και την ιστορία και με μαεστρία, ένα κράμα ιστοριοδίφη και ανεξάντλητου δασκάλου, τη μεταλαμπαδεύει στους αναγνώστες του ∙ ο Μοδινός που εμπνέεται και υπηρετεί ακατάπαυστα τη γεωγραφία.
Ο συγγραφέας αγαπά τους σύγχρονους ανθρώπους, τους συμπονά για το επώδυνο της όποιας ματαίωσης – ερωτικής, επαγγελματικής, κοινωνικής ή άλλης. Ζει μαζί τους, τους παρατηρεί, καμαρώνει όταν δεν παύουν να διεκδικούν, όπως ο Γαβριήλ. Γνωρίζοντας όμως πως η διεκδίκηση περνά συχνότατα μέσα από το πένθος της συντριβής, είναι εκεί και τους παραστέκεται με την ιδιαιτερότητα της πένας του χαρίζοντας τους την αθανασία. Απέναντι στον χρόνο, συνθήκη κυρίαρχη, σκληρή και ανελέητη προτάσσει τη δύναμη της γραφής, κονταροχτυπιέται μαζί του και σε βάθος χρόνου «κερδίζει στα σημεία».
Ο Χόρχε υπήρξε προπάτορας του Γαβριήλ και η σχέση τους σε ιστορικό βάθος ενδύεται με την «αχλύ της χρονικής συνέχειας». Άνθρωπος της περιπέτειας, λάτρης των εμπειριών και του καινούργιου, με αποφασιστικότητα και χιούμορ, προσδιόρισε ο ίδιος τον 18ο αιώνα τα ιερά και όσια της δικής του κοσμοθεωρίας, που καμιά σχέση δεν είχαν με όσα προσπάθησαν να του εμφυσήσουν ως τέτοια μητροπολιτικοί, οικογενειακοί ή άλλοι κύκλοι. Κερδίζει επάξια τη θέση του στο πάνθεο των λογοτεχνικών φιγούρων και γοητεύει.
Καρδίτσα, Βαλκάνια, Δούναβης, Ινδιάνοι, Ισπανοί, αποικίες, Ελλάδα της Κρίσης: όλα μπερδεύονται γλυκά! Οι Ιησουίτες όμως μοναχοί, για πρώτη φορά, κατέχουν ξεχωριστή θέση και συνταξιδεύουν με τον Μοδινό. Περιγράφονται οι Ρεντουσσιόνες, τα οργανωμένα εποικιστικά προγράμματα που υπό την καθοδήγησή και το γενικό πρόταγμα τους διαμόρφωσαν στο απώτερο παρελθόν έναν κόσμο διαφορετικό, οικονομικά και πολιτισμικά. Ουτοπικά σταθερός από τον Μεγάλο Αμπάι ως την Εκουατόρια και τώρα την Παραγουάη ο Μοδινός μας προτρέπει σε αδιαπραγμάτευτα ανατρεπτικές επιλογές, νοητά ταξίδια ζωής, που γιατί όχι, μπορεί να γίνουν ρυθμιστές μιας άλλης κανονικότητας: αυτής που πραγματεύεται και στηρίζει την ύπαρξη σε ονειρικά μονοπάτια.
Δείχνει όμως πως ένας βέβαιος τρόπος να ξορκίσεις το κακό και τον θάνατο, κυριολεκτικά ή μεταφορικά, είναι τα ταξίδια. Ιδίως αν τολμήσεις προορισμούς αβέβαιους, όπως η Παραγουάη. Μια «απόμακρη χώρα από την οποία κανείς δεν μπορεί να σε φέρει πίσω στους δαίμονες που σε καταδιώκουν»! Η αφίσα ενός τζάγκουαρ σ’ ένα ταξιδιωτικό γραφείο, οι παραγουανές μελωδίες σε μια συναυλία της πρώτης νιότης θα δείξουν στον Γαβριήλ την έξοδο κινδύνου. Ο Μοδινός δεν ονοματοδοτεί τυχαία τους ήρωες του. O Γαβριήλ της Αγίας Γραφής, αρχάγγελος σημαντικών και χαρμόσυνων ειδήσεων, προτρέπει σε καθοριστικές επιλογές τους δίκαιους και δοτικούς. Ο Γαβριήλ της Παραγουάης επιλέγει αναπάντεχες λύσεις, που θα αποδειχθούν ανακουφιστικά λυτρωτικές. Ο Άγιος Γεώργιος, τροπαιοφόρος και ελευθερωτής, «πολύτιμος και πολύφωτος», από τους δημοφιλέστερους αγίους στον κόσμο, τιμάται ακόμα και στην Τουρκία. Ο Γιωργής, μετέπειτα Χόρχε, ατρόμητος και πρωτοπόρος, τολμά και υπερασπίζεται τις επιλογές του, πολεμά με τον δικό του τρόπο και δικαιώνεται.
Πληγωμένος ο συγγραφέας από πολιτικές ιδεολογίες που πίστεψε και στην πράξη αποδείχθηκαν μικρότερες των προσδοκιών του αλλά και μπαϊλντισμένος από μεγαλοστομίες και εξαγγελίες σταθερά συντηρητικών πόλων, δεν χαρίζεται σε κανένα κόμμα που πρωταγωνιστεί στη σύγχρονη ελληνική πολιτική σκηνή. Τα συντρίμμια της ζωής γύρω του δεν του επιτρέπουν τη συγχώρεση. Και δεν τη δίνει. Ο κοσμοπολιτισμός του όμως του επιτρέπει το όνειρο και το τολμά. Συγγραφικά δίνει λύση προτάσσοντας μια εκδοχή ανήκουστη: σε άλλη γη, σε άλλα μέρη.
Παραγουάη και τέλος εποχής για το λίκνο της Ευρώπης αλλά καινούρια αρχή, νέα ζωή, δικαίωμα στον έρωτα, την πατρότητα, την ευτυχία. Σε άλλον πολιτισμό, με άλλες προσλαμβάνουσες και τελείως διαφορετικό γεωφυσικό προσανατολισμό. Ένα διαφορετικού τύπου brain drain μιας και το brain gain στην περίπτωση του Γαβριήλ ή του Χόρχε αποδεικνύεται εισιτήριο κολάσεως. Η τελευταία ταυτίζεται με τη νοσταλγία του τόπου και τον ομφάλιο λώρο που πρέπει να κοπεί.
Τόσο ο Γαβριήλ, όσο και ο Χόρχε δεν λιποτακτούν. Προτιμούν συνειδητά έναν εν μέρει προσωπικό ακρωτηριασμό για να δώσουν στον εαυτό τους την ευκαιρία επαναδιαπραγμάτευσης με τη ζωή: «για την περιπέτεια, για το άγνωστο, για τους ανοιχτούς και διαρκώς μετατοπιζόμενους ορίζοντες της ορατής πραγματικότητας».
Και αν η Παραγουάη «σήμαινε τη ζωή στο μεταίχμιο, στα όρια της ύπαρξης», το τζάγκουαρ κυρίαρχο του εξωφύλλου, αφορμή για το ταξίδι, καταλήγει το καθηλωτικό έπαθλο της τελευταίας σελίδας για όποιον τόλμησε να αναζητήσει την ομορφιά πέρα απ’ τα συνηθισμένα.
