Σώτη Τριανταφύλλου, Σπάνιες Γαίες, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2013
O Πράβιεν Σεργκέγεβιτς Μακάρεφ γεννήθηκε δέκα χρόνια μετά τη ρωσική επανάσταση.Το καθεστώς του στέρησε τον πατέρα εξαιτίας μιας ατυχούς έκφρασης που κάποτε ξεστόμισε, και μετά από αυτόν τον εκτοπισμό άρχισε σταδιακά να διαλύεται και η υπόλοιπη οικογένεια, μέχρι που ο Πράβιεν έμεινε εντελώς μόνος. Κατάφερε, ωστόσο, να σπουδάσει εδαφολόγος και, για λόγους αυτοπροστασίας περισσότερο, έγινε μέλος του κόμματος επιδεικνύοντας πειθαρχία και υπακοή. Μοναδική παραφωνία στη συμπεριφορά του Πράβιεν η αγάπη του για τους κλόουν και η απόφασή του να ασκεί και το επάγγελμα του κλόουν, παράλληλα με το κύριο επάγγελμά του, του εδαφολόγου.
Η απουσία του πατέρα μοιάζει να παίζει καθοριστικό ρόλο στη ζωή του πρωταγωνιστή. Σηματοδοτεί μια σοβαρή έλλειψη και προκαλεί ένα δυσαναπλήρωτο κενό που τον στιγματίζει για πάντα. Από την άλλη, ο «πατερούλης» Στάλιν, με τον ακραιφνώς πατερναλιστικό και τυραννικό τρόπο που ασκεί την εξουσία, λειτουργεί σαν ένα αμφιλεγόμενο πατρικό πρότυπο για τους υποτελείς του, που προσβλέπουν σ΄ αυτόν με φόβο και συγχρόνως ελπίδα. Έχοντας στερηθεί τον δικό του πατέρα, ο Πράβιεν κάνει ό,τι μπορεί για να μην περιέλθει στη δυσμένεια του πατερούλη, στον οποίο προσβλέπει κι αυτός με τα ίδια ανάμεικτα αισθήματα και με εύλογα οξυμένο το φόβο.
Aπό την άλλη, το τσίρκο λειτουργεί ως ένας προνομιακός χώρος ελεύθερης έκφρασης και δημιουργικότητας που απελευθερώνει τον Πράβιεν από τα άγχη και τους φόβους της σκληρής σοβιετικής καθημερινότητας. Μέσα στο τσίρκο, ο Πράβιεν κάνει τη δική του αντίσταση απέναντι στο στυγνό καθεστώς διεκδικώντας μια άλλου είδους ύπαρξη, που δε θα υποτάσσεται στις κάθε λογής αναγκαιότητες και ανάγκες αλλά θα ακολουθεί τον δικό της αυτόνομο ρυθμό μακριά από ντιρεκτίβες και νόρμες. Μέσα τον παιγνιώδη κόσμο του τσίρκου όπου όλα ανατρέπονται και αντιστρέφονται, ο Πράβιεν βιώνει μια πρωτόγνωρη ελευθερία κινήσεων και μπορεί εκ του ασφαλούς να κοροϊδέψει και να δυναμιτίσει τις συμβάσεις και τους περιορισμούς χωρίς να κινδυνεύει. Σώμα και ψυχή λυτρώνονται μέσα σ’ αυτόν το χώρο όπου όλοι οι νόμοι αίρονται προς στιγμή, ακόμα και ο νόμος της βαρύτητας υποχωρεί για λίγο χαρίζοντας μία ψευδαίσθηση πλήρους ελευθερίας.
Άλλωστε, μέσα στο τσίρκο ο Πράβιεν θα συναντήσει και θα ερωτευθεί την Ντάρια Πλατόνοβα, πλάσμα αιθέριο και καθόλου χοϊκό, που θα του προσπορίσει εφήμερη έστω ευτυχία και ωκεάνεια συναισθήματα πλέριας ευδαιμονίας και θαλπωρής. Όμως και πάλι ο φόβος θα νικήσει. Έξω απ’ το τσίρκο όλα είναι ζόφος κι ο Πράβιεν νιώθει να χάνει ολότελα τον εαυτό του, όταν καλείται ν’ αντιμετωπίσει καταπρόσωπο μία πραγματικότητα που τον υπερβαίνει και τον διαλύει.
Mια από τις πιο δυνατές σκηνές των Σπάνιων Γαιών είναι η συνάντηση του Πράβιεν με τον Στάλιν στην ντάτσα του τελευταίου, όπου μέσα σε μια ατμόσφαιρα αχαλίνωτης φαρσοκωμωδίας, έξοχα σχεδιασμένης από τη συγγραφέα, ο πατερούλης περιγράφεται σαν ένας κλόουν του τρόμου και της καταστροφής μέσα σ’ ένα γελοίο διάκοσμο ανδρείκελων και κλακαδόρων. Μέσ’ από αυτή τη σχεδόν καρτουνίστικη-κλοουνίστικη αποτύπωση του ηγέτη φωτίζεται όλη η παράνοια και η σχιζοφρένεια του συστήματος και δεν είναι τυχαίο το ότι μετά τα τεκταινόμενα στην ντάτσα, ο Πράβιεν οδηγείται σ’ ένα βαρύ ψυχωσικό επεισόδιο.
Ωστόσο, υπάρχουν δυτικοί που βλέπουν στη Σοβιετική Ένωση μια Γη της Επαγγελίας.Ο βρετανός κατάσκοπος Γκάι Μπέρτζες αυτομολεί προθύμως στον υποτιθέμενο παράδεισο του σοσιαλισμού, για να διαπιστώσει ιδίοις όμμασι πόσο απέχει το όνειρο από την πραγματικότητα και να νοσταλγήσει την πατρίδα που απαρνήθηκε. Ο Πράβιεν τοποθετεί τον δικό του παράδεισο στη Δύση και αυτοπαρηγορείται με τους μεγάλους κλασικούς της λογοτεχνίας, με τη βοήθεια των οποίων μπορεί να ξεφεύγει και να αποδρά με τη φαντασία του, αφού η απαγορευτική πραγματικότητα τον κρατά εγκλωβισμένο σε μια χώρα όπου νιώθει ξένος και μόνος.
Με φόντο τον ολοκληρωτισμό, οι Σπάνιες Γαίες εξερευνούν το νόημα της απώλειας και τη φύση της ελευθερίας μέσα από το πρίσμα ενός πικρού πεσιμισμού αλλά κι ενός γνήσιου ανθρωπισμού.
Καθένας αναζητεί τον δικό του παράδεισο που είναι τελικά ανέφικτος και φαντάζεται κάποια «πατρίδα» αλλιώτικη, όχι με την έννοια της χώρας προέλευσης, αλλά ενός «τόπου» ιδεών, συμβόλων και πρακτικών, που θα του εξασφαλίζουν αίσθημα θαλπωρής και ανθρώπινης ζεστασιάς και όπου θα μπορεί να ζει σε συμφωνία με τον εαυτό του. Η «πατρίδα» αυτή πάντα διαφεύγει και μένει άπιαστο όνειρο και μακρινή ιδέα. Αλλά και η έννοια της ελευθερίας, μοιάζει περισσότερο με χίμαιρα. Το φάσμα της επιθυμητής «πατρίδας» και της ελευθερίας μπορούμε τελικά να το προσεγγίσουμε μόνο με τη βοήθεια της πνευματικής μας ζωής. Όσο πιο πλούσια και ποικίλη η πνευματική και ψυχική μας ζωή, τόσο περισσότερες οι πιθανότητες να κατακτήσουμε το όνειρό μας. Κάτι τέτοιο μοιάζει να μας υποδεικνύει ο Πράβιεν.
[Πρώτη δημοσίευση.]
