Ανθούλα Δανιήλ, Δεκαετίες τερματίζουν όλες μαζί στο νήμα, εκδ. Βακχικόν, Αθήνα 2019.
Για να γράψεις για την Ανθούλα Δανιήλ και το καινούργιο της αφήγημα, θα πρέπει κατ’ αρχάς να γνωρίζεις Μαθηματικά και μάλιστα προχωρημένα. Ίσως ν’ ακούγεται παράδοξο (να ένας ακόμα μαθηματικός όρος) μιας και, όπως και η ίδια σιωπηλά ομολογεί, τα Φιλολογικά ήταν το αγαπημένο της μάθημα στο σχολείο. Με τούτο όμως το βιβλίο αποδεικνύει περίτρανα πως η Γλώσσα και η Τέχνη μπορούν, στα χέρια (μόνο) ενός άξιου λογοτεχνικού «Γεωμέτρη» να αποκτήσουν μια «παραγοντική» [1] διάσταση, να κινηθούν σε μια «απειροστική λογική» [2], να αποτελέσουν συνεχείς «λεκτικές συναρτήσεις» με αναρίθμητες «ανεξάρτητες μεταβλητές» [3].
«Μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω μοι την θύραν» αναγραφόταν εξάλλου και στο υπέρθυρο της Πλατωνικής Ακαδημίας, ρητό που αποθάρρυνε, ή μάλλον απομάκρυνε, όσους δεν ήταν μυημένοι στη Λογική. Όχι ίσως στη Λογική μόνο της συγκεκριμένης επιστήμης, δηλαδή της Γεωμετρίας, αλλά της Γνώσης του εαυτού και του κόσμου γενικότερα, δηλαδή της Φιλοσοφίας. Και πράγματι, αν το καλοσκεφτείς, το ίδιο ισχύει και για το συγκεκριμένο αφήγημα της Ανθούλας Δανιήλ. Δεν είναι τόσο που πρέπει να δώσεις βαρύτητα στα αυτοβιογραφικά στοιχεία, στην υπόθεση, στους ήρωες, στην πλοκή για να καταλάβεις το βιβλίο της. Η ζωή που περιγράφεται, εξάλλου, καθόλου «ηρωική» δεν είναι, με τη μνημειακή της, τουλάχιστον, διάσταση· δεν έχει πλοκή μυστηριώδη ή περιπετειώδη· δεν πρωτοτυπεί. Είναι η ζωή ενός ανθρώπου γύρω μας, μπορεί κι εμάς των ίδιων. Ο τρόπος, όμως, που η συγγραφέας αντιμετώπισε και αντιμετωπίζει τις καταστάσεις, ο τρόπος που αντιστάθηκε και αντιστέκεται στα εμπόδια, στις δυσκολίες, στα κακώς (για κείνη) κείμενα, κυρίως όμως, πρωτίστως και εξάπαντος ο τρόπος που αγάπησε και αγαπάει τη Ζωή, ναι, αυτό είναι και δύσκολο να το καταλάβεις και ακόμα πιο δύσκολο να το αφομοιώσεις. Γιατί το αφήγημά της Δανιήλ δεν είναι προκάτ αυλάκι, ούτε καν λίμνη τεχνητή γνώσεων, εμπειριών, πληροφοριών, μιας «ζωούλας» δηλαδή ασήμαντης, ακόμα κι αν ασήμαντοι φαινόμαστε όλοι μας σ’ αυτόν τον «κόσμο τον Μικρό τον Μέγα» [4]. Είναι ένας «αμαζόνιος» ποταμός, ένας χείμαρρος, ένας χαώδης- αλλά ούτε κατά διάνοια χαοτικός- καταρράκτης που «πλημμυρίζει» τον αναγνώστη με καινούριες ιδέες, σκέψεις, ξεκινήματα, τελειώματα και πάλι ξεκινήματα, που τον «περιλούζει» με μια γλυκόπικρη ευαισθησία, μιαν αφοπλιστική ειλικρίνεια, μιαν άνευ όρων αισιοδοξία, που τον «καθαίρει» συνεχώς (όχι μόνο τελικώς) από τις όποιες τύψεις, ενοχές, ανησυχίες, προβληματισμούς, άσχημες αναμνήσεις του, από το δύσκολο παρόν του και από το όποιο αβέβαιο μέλλον του.
Πού έγκειται, επομένως, η γεωμετρία στο χάος; Η Ανθούλα Δανιήλ δε φαίνεται κι ούτε επιδιώκει να φανεί «γεωμετρημένη» με μιαν άψογη δομή του όλου κειμένου (ελάχιστα κεφάλαια υπάρχουν εξάλλου, που χωρίζονται κι αυτά σε υποενότητες θεματικές μόνο όμως επειδή «έπρεπε», για τον αναγνώστη δηλαδή) ή με την άψογη δομή του λόγου (πώς, άλλωστε, να δομήσεις ή, πιο ποιητικά, να «δαμάσεις» την χειμαρρική, πηγασική Ιδέα, όπως θα έγραφε και ο Σικελιανός [5];). Είπαμε, εξάλλου, ότι το αφήγημά της ανήκει στη μεταδομημένη Λογική κατ’ αντιστοιχία, ίσως, με τη μεταδομημένη Λογοτεχνία και Τέχνη. Καταφαίνεται όμως η γεωμετρική της τελειότητα στην απόλυτη κυριαρχία που έχει πάνω στο περιεχόμενο, στο τι, στο πώς και στο γιατί: τίποτα περιττό, τίποτα βαρετό, τίποτα επαναλαμβανόμενο δε θα βρεις μέσα. Καταφαίνεται, ακόμα, στη σκόπιμη «αναμόχλευση», ανάμειξη, ανασύνταξη των τόσο προσφιλών γλωσσικών της «εργαλείων» (εδώ πάλι εντοπίζουμε στοιχεία μοντέρνας λογοτεχνικής έκφρασης): της σειράς των λέξεων, των σημείων στίξεως, του ύφους, των κειμενικών ειδών. Καταφαίνεται, τέλος και τελεσίδικα, στην πολύπλευρη, πολυποίκιλη ευρυμάθειά της, στη βαθιά της αφοσίωση στα Γράμματα, στις Τέχνες και στις Επιστήμες, στην αφιλτράριστη εγκόλπωση- αλλά όχι άκριτη αφομοίωση- όλων (και το τονίζω: όλων!) όσα της κληροδότησε η Φύση, όσα της δίδαξε η πείρα, όσα την εφοδίασε ο εαυτός της. Χωρίς μεμψιμοιρίες, χωρίς ψυχολογικά «κατακάθια», χωρίς διάθεση μετανοίας αλλά και χωρίς αφορμή για μετάνοια, η Ανθούλα Δανιήλ μετράει «πλατωνικά» (και μόνο πλατωνικά) τις Δεκαετίες της βλέποντας να τερματίζουν (;) όλες μαζί στο νήμα. Όχι βλέποντας μόνο, συμμετέχοντας. Όχι συμμετέχοντας μόνο, διοργανώνοντας η ίδια τον αγώνα. Ώστε ούτε γκρίνιες να έχει για την πορεία του, ούτε αγωνίες για την έκβασή του. Στο τιτάνιο αυτό έργο της πορείας προς την αυτογνωσία, της συνεχούς προσπάθειας για αυτο- πραγμάτωση, της υπέρτατης αυτο-παραδοχής πιστοί, μόνιμοι αρωγοί της στάθηκαν και στέκονται τα Γράμματα και οι Τέχνες. Και η Ποίηση. Πρώτη πάντα, παντού, στους πάντες η Ποίηση. Θα την επαναλάβω πολλές φορές εδώ, όπως κι η ίδια την επαναλαμβάνει άπειρες φορές, σε άπειρες εκδοχές στο βιβλίο της. Επαναλήψεις όμως –είπαμε– δεν κάνει. Ποτέ. Μέσα από λόγια ποιητών, πεζογράφων, θεατρικών συγγραφέων, φιλοσόφων, ρητόρων, ηθοποιών, μέσα από (πάμπολλα) βιβλία και κείμενα που διάβασε ή έγραψε, μέσα από παραστάσεις και ταινίες που είδε ή άκουσε, μέσα από ταξίδια που πήγε ή ονειρεύτηκε, μέσα από πίνακες ζωγραφικής, ρεσιτάλ, τραγούδια, εικόνες, αφίσες, ήχους, απόηχους η Ανθούλα Δανιήλ έζησε και ζει όχι μια, αλλά χίλιες ζωές. Γιατί κατάλαβε από νωρίς τι ήθελε, πώς και γιατί. Γιατί κατόρθωσε να δώσει χώρο και χρόνο στον «υπεράνθρωπο» που (καθόλου ΔΕΝ) έκρυβε μέσα της χωρίς ωστόσο να ξεφύγει και η ίδια από το ανθρώπινο «μέτρο» που τόσο προκρίνει. Γιατί, παράλληλα με τις όποιες της «υψηλές» αναζητήσεις, απορρόφησε με τα πενιχρά, ανθρώπινα εργαλεία μας, δηλαδή τις αισθήσεις, όλα –ΟΛΑ– τα ερεθίσματα και γιατί τα μετουσίωσε, κατόπιν, σε Γνώση για το παρελθόν, για το παρόν, για τον εαυτό της, για τον Άνθρωπο.
Μπορεί ένας αναγνώστης, «μέσος» ή ακόμα και «ψαγμένος» να «λουστεί στα νερά του Γουαδαλκιβίρ» [6] της Ανθούλας Δανιήλ; Η απάντηση είναι απλή και σύνθετη συνάμα. Ναι, αν τον διακατέχει η ίδια αγάπη, η ίδια σιγουριά, η ίδια αισιοδοξία για τον άνθρωπο. Ναι, αν θέλει να διαβάσει ένα άνευ προσχημάτων, προβλημάτων, προκαλυμμάτων μεστό βιβλίο για το πώς με Λογική κι Ευαισθησία ή (όπως θα προτιμούσε κι η ίδια να πω μιας και η Τζέιν Όστιν [7] δεν πολυταιριάζει στην ψυχοσύνθεσή της) με «Λογισμό και μ’ Όνειρο» [8] μπορεί να ξεπεράσει όλα τα εμπόδια. Ναι, τέλος, αν είναι λάτρης όχι απαραιτήτως των Γραμμάτων και των Τεχνών, αλλά κυρίως της ανθρώπινης ικανότητας, δυνατότητας, αποφασιστικότητας να τα δει, να τα μάθει, να τα δημιουργήσει όλα.
Τι πρέπει, επομένως, να κατέχει στην αναγνωστική του «φαρέτρα» ο υποψήφιος «μύστης» τούτου του αφηγήματος; Τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από τις τέσσερις βασικές μαθηματικές πράξεις.
Πρόσθεση. Κάθε σελίδα του βιβλίου προσθέτει λαίμαργα, βουλιμικά σχεδόν, στην προηγούμενη χωρίς ποτέ να αφαιρεί. Όπως η πείρα. Όπως η ζωή.
Αφαίρεση· κάθε προηγούμενης λογοτεχνικής, «καθιερωμένης» και στενά «πλαισιωμένης» εμπειρίας. Και εξηγώ: το βιβλίο αυτό δεν είναι διήγημα, δεν είναι νουβέλα, δεν είναι μυθιστόρημα, αυτοβιογραφία, απομνημονεύματα, ημερολόγιο, κριτική ή ποίηση. Γιατί δεν ανήκει σε τίποτα απ’ αυτά και γιατί τα «κουβαλάει», συνάμα, όλα μέσα του. Σαν τη σύγχρονη τέχνη, που δεν επιδέχεται περιορισμούς στα υλικά, στα μέσα, στις μεθόδους, στον τρόπο αναπαράστασης και προσέγγισης του κοινού, που δεν έχει συχνά ούτε χρόνο ούτε χώρο συγκεκριμένο, πέρα από τον χρόνο και τον χώρο που θα του προσδώσει ο δημιουργός ή ο δέκτης, το πόνημα αυτό της Δανιήλ (γιατί περί πονήματος πρόκειται και μάλιστα ισότιμου, ισάξιου και ισομεγέθους με μια δύσκολη «γέννα») δεν έχει όρια.
Πολλαπλασιασμός. Απλά μαθηματικά. Η Ανθούλα Δανιήλ καλεί κάθε αναγνώστη να πολλαπλασιάσει κάθε δεκαετία, κάθε έτος, κάθε μήνα, κάθε μέρα, κάθε ώρα της ζωής του για να φτάσει, όπως εκείνη, όχι στην απόλυτη Νιρβάνα, αλλά στ’ αντίστροφό της, στη (σχετική) Γνώση, χωρίς όμως να έχει αποστερηθεί τίποτα στο ενδιάμεσο: ούτε συναισθήματα, ούτε εμπειρίες, ούτε ακόμα και τη ρουτίνα της καθημερινότητας. Όλα είναι πολύτιμα, γιατί όλα είναι Ζωή.
Διαίρεση. Η πιο δύσκολη πράξη απ’ όλες. Όχι γιατί είναι αντίστροφη του πολλαπλασιασμού, αλλά γιατί, διαιρώντας, πρέπει να βρεις, εκτός από το πηλίκο, και το υπόλοιπο. Το δικό σου υπόλοιπο. Τι σου απομένει, δηλαδή, στην μέχρι τούδε «καταμέτρηση» των «πρέπει», των «θέλω» και των «μπορώ». Εκπλήσσεσαι, λοιπόν, από το εξής: η Ανθούλα Δανιήλ έχει εκμηδενίσει το υπόλοιπό της! Όχι πως είναι μηδενικό, δηλαδή ανύπαρκτο, αλλά με ένα γεωμετρικότατο πάλι «Έστω ότι…», που η ίδια επιβάλλει στα πράγματα, θεωρεί ότι τίποτα δε χρωστάει και τίποτα δεν της οφείλεται. Και έτσι, «πάτσι», σαν ίση προς ίσο, συνεχίζει να κοιτά στα μάτια όποιον αναγνώστη αποφασίσει να «συνομιλήσει», εξίσου ειλικρινά, μαζί της, με το έργο της· συνεχίζει ν’ ατενίζει τον ορίζοντα του (αφηγηματικού) Μαραθωνίου της, πάντα απ’ την αρχή και ποτέ στο τέλος του «νήματος»· συνεχίζει να «γδέρνει το ιώτα του ΠΡΕΠΕΙ ίσαμε το πι» [9] προσφέροντάς μας μια μόνο συμβουλή. Όχι τη δική της. Του Ποιητή της:
«Οπου και να σας βρίσκει το κακό, αδελφοί,/ όπου και να θολώνει ο νους σας/ μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό/ και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη» [10].
Μνημονεύετε Ποίηση.
Δηλαδή,
Μνημονεύετε Ζωή
Σημειώσεις
1. Το παραγοντικό ενός αριθμού ν εκφράζει και το πλήθος των δυνατών μεταθέσεων των ν στοιχείων ενός συνόλου, δηλαδή το πλήθος των διαφορετικών τρόπων με τους οποίους μπορούμε να βάλουμε σε μια σειρά τα ν στοιχεία ενός συνόλου.
2. Απειροστικός λογισμός, λογισμός των απειροελάχιστων ή λογισμός. Μαθηματική μελέτη της συνεχούς μεταβολής των τιμών.
3. Συναρτήσεις, μεταβλητές: όροι των Μαθηματικών.
4. Οδ. Ελύτης, Άξιον Εστί, 1959 (ελαφρώς διασκευασμένο ως προς την πτώση).
5. Αναφέρομαι στο ποίημα Στον Ακροκόρινθο του Άγγελου Σικελιανού με αντίστοιχη θεματολογία.
6. Από το ομώνυμο ποίημα (Λούζεται η αγάπη μου) του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα.
7. Τζέιν Όστιν, Λογική κι Ευαισθησία (μυθιστόρημα).
8. Διονύσιος Σολωμός, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, Σχεδίασμα Γ’.
9. Οδυσσέας Ελύτης, Ο μικρός ναυτίλος, εκδ. Ίκαρος (έκδοση του 2007).
10. Οδυσσέας Ελύτης, Άξιον Εστί, 1959.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Φωτογραφία: Wright Morris. Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.]
