Γιώργος Σπανός, Προσφυγή, Γαβριηλίδης, Αθήνα 2015.
Η Προσφυγή συνιστά την πρώτη ποιητική συλλογή του Γιώργου Σπανού, η οποία δημιουργεί στον αναγνώστη αναμονές για τη συνέχεια της ποιητικής έκφρασής του, καθώς, αν και η πρώτη εκδοτική προσπάθεια, τα ποιήματα δεν διακρίνονται από την αμηχανία και την ανωριμότητα του πρωτόλειου. Ήδη το παιχνίδισμα της λέξης του τίτλου Προσφυγή μπορεί να διαβαστεί ποικιλοτρόπως, παράγοντας διαφορετικά και υπόγεια νοήματα, που όμως εντέλει συναντιούνται διαμορφώνοντας ένα συνθετικό σημαινόμενο: Προς φυγή (προς αποχώρηση), προσφυγή (καταφυγή σε κάτι), Προσfuge <γερμ. Fuge = αρμός, από εκεί και η φούγκα<λατ. fuga-ae = φυγή. Ίσως, λοιπόν, θα μπορούσαμε να ερμηνεύσουμε τον τίτλο ως φυγή από την πραγματικότητα και καταφυγή σε ένα πέραν αυτής, στην προκειμένη περίπτωση σε μία ποιητική σύνθεση φτιαγμένη με τον τρόπο της μουσικής, και δη της φούγκας.
Ήδη ο Σπανός έχει επιλέξει ως προμετωπίδα τους στίχους του νιγηριανού νομπελίστα Wole Soyinka: Ο κόσμος είναι μια αγορά – έτσι πηγαίνει το τραγούδι. / Την ώρα που η αγορά κλείνει, μέσα σ’ ένα μελαγχολικό φως/ Θα οδηγηθούμε/ Πίσω στην πατρίδα. [1] «Έτσι, αυτό που σήμερα κατανοούμε ως φούγκα υπήρξε στην πραγματικότητα το πολύμορφο αποτέλεσμα της γόνιμης σύμμειξης τεχνικών και πρακτικών προερχόμενων από διάφορα φωνητικά (όπως το μοτέττο και τη γαλλική chanson) και οργανικά είδη (το ricercar, την canzona, τη φαντασία κ. ά.) της ύστερης Αναγέννησης κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνος, που τελικά οδήγησε σε ένα κυρίαρχο συνθετικό (όχι όμως και μορφολογικό) πρότυπο στο έργο του Johann Sebastian Bach και των συγχρόνων του», αναφέρει ο Ιωάννης Φούλιας [2]. Δεδομένης της σχέσης του ποιητή με τη μουσική και παρατηρώντας την ποιητική του συλλογή, θα λέγαμε ότι τόσο οι τίτλοι των ποιημάτων (π.χ. Χελιδονίσματα, Φυγές αναγνώρισης, Σιωπές, Una corda, Eγκώμιο, Just jazz κ.λπ.) όσο και ο διαφορετικός τρόπος σύνθεσής τους αιτιολογούν επαρκώς την επιλογή του τίτλου. Στο ποίημα, άλλωστε, Ποιοτικός έλεγχος η Fuga και η φυγή συναντιούνται, δίνοντας ίσως και το κλειδί της ανάγνωσης της συλλογής :
Τα βρόχια στα βουνά ίδια δες τα/πώς πιάσαν το πέρασμα/ στα φανάρια με τα παιδικά τους μάτια/τα τσαντάκια μέσης/ τα επαιτικά ισχνά δάχτυλα/ βαφτισμένα/ μες στη ζαλάδα των καυσαερίων/των βρισιών και των κλάξον,/ ξέρεις δεν προορίζονται να παίξουν κάποτε,/ ποτέ,/ σ’ αυτάρεσκα πλήκτρα του πιάνου/ μια Fuga του Μπαχ/ με ρωτάνε για σένα/ τις φυγές στους δρόμους μιας Αθήνας/ πριν γεννηθούν,/ διαψεύσεις/ στην εξορία των συμμιγών μας συμπτώσεων/ με τις οποίες δεν ξεμπερδεύεις
Μένει να δούμε ποια είναι εκείνη η «πατρίδα» της προμετωπίδας. Η ποίηση, η μουσική ή μήπως ένας εσωτερικός κόσμος ρυθμών που βρίσκει αποκούμπι και στις δύο; Μελετώ τους ξένους πόνους / ξένους φθόγγους/ για να εφεύρω τους δικούς μου («Xελιδονίσματα»), γράφει ο ποιητής. Ο Σπανός, άλλωστε, με την πρώτη του αυτή συλλογή, μας εισάγει ήδη από τον τίτλο, με τις πολλαπλές νοηματοδοτήσεις, σε έναν ποιητικό κόσμο με κύριο χαρακτηριστικό του την αμφισημία, που επιτρέπει εκείνο το αναγκαίο κενό ανάμεσα στους στίχους για τη δημιουργία ενός δεύτερου κειμένου από την πλευρά του αναγνώστη.
Ποιήματα άλλοτε λιτά και ακαριαία, άλλοτε αφηγηματικά, λυρικά ή με έντονο τον φιλοσοφικό στοχασμό χαρακτηρίζονται από μία υπόγεια μελαγχολία που την εξωραΐζει το ειρωνικό και κάποτε κυνικό στοιχείο, αφήνοντας ένα γλυκόπικρο χαμόγελο στον αναγνώστη: Σα φυλλαράκι θροΐζει/ το νεαρό της αλήθειας του/ ο πληρωμένος δολοφόνος στίχος/πρωτάρης («Πρωτόλειο»). Σημάδι ότι/ συνήθισε να τα κάνει μούσκεμα/γιατί είχε ανάγκη από ένα αδιάβροχο/όσο την περίμενε/μες στο φτύσιμο («Ρομαντική ιστορία»). Ένα χαμόγελο στο γραφείο/ να προχωράει η ζωή να επισυνάπτεται/ ποιος κυνηγάει λαγούς κι ελάφια; («Πρωί»).
Δεν λείπουν οι παρηχήσεις, οι ομοιοκαταληξίες οι οποίες εντάσσονται ατάκτως στον ελεύθερο στίχο και οι δεύτεροι ήχοι της λέξης που παράγουν διπλό νόημα και δίνονται μέσα σε παρένθεση: αυτήν τη φορά όχι να παίξει/ από την πλέξη θα τα δει («O λεκές»). Όλο στρώσεις-στρώσεις/και/ υποσχετικές διπλώσεις,/τα λόγια βαρέθηκα («Απ’ τα σιροπιαστά»), μικρός ναυτίλος σε άγ(ρ)ιο πέλαγο/ έστριψα,/ άλλο επιχειρείν να επιχείρησα δεν ξέρω. Κοινός τόπος της παραγωγής διπλού κειμένου, αυτήν τη φορά με έμφαση στη συνδιαλλαγής της εσωτερικής και της εξωτερικής πραγματικότητας, είναι η συμπλοκή στοιχείων και από τις δύο, που έχουν ως αποτέλεσμα μια σφαιρική αντίληψη του χώρου και του χρόνου με τη δημιουργία μιας ενιαίας εικόνας και τη συμμετοχή όλων των αισθήσεων, όπως συμβαίνει στο ποίημα «Ακάλυπτος»:
Πρωινός ουρανός μυρίζει
την υγρασία λιαστή
και ξεκαλουπώνει τη μνήμη γιαπί
λες και σήκωσε ανάστημα,
αναβατήρες εν τάξει
αναμονές
από σίδερα στην ταράτσα,
προς κάλυψη του διαβήματος
ας τήρησαν
το δέρμα της σκουριάς
ν’ αγκομαχά τον ξεσηκωμό
για τον επόμενο όροφο
ιλίγγων τετραγωνικών, λίγων
θλίψη κάτοψη
πού πας;
Χαρακτηριστικές είναι επίσης οι ανατροπές μέσα από ένα πνεύμα σαρκασμού ή γελοιοποίησης της παραδοσιακής ρομαντικής οπτικής: αχθοφόρος η σιωπή/ των βουερών εκδρομών τους/ κράτησε άνθιση («Ρομαντική ιστορία»), τον κόπο των αγρών φορτωμένος / κάθε φορά/ του ’φερνε απ’ το προσφάι του/, του ’χε δώσει και όνομα,/ ο δρακοντοσφάχτης Σίγκμουντ («To στοιχειό»).
Συνοψίζοντας, θα λέγαμε ότι πρόκειται για μία αξιανάγνωστη πρώτη συλλογή του Γιώργου Σπανού, η οποία δίνει στον αναγνώστη την απόλαυση της επιστροφής και της εξ αρχής ανακάλυψης του ποιήματος, κάθε φορά που κάνει παύση ή επιστρέφει είτε λόγω μιας ανατροπής είτε λόγω μιας ιδιαίτερης και υπόγειας αίσθησης του ποιήματος που προσπαθεί να ερμηνεύσει. Όπως και να έχει η Προσφυγή ανήκει σ’ εκείνες τις ποιητικές συλλογές που μας καλούν σε πολλαπλές αναγνώσεις για να μας αποκαλύψουν αυτό που λέγεται μέσα απ’ τη ρωγμή της ποιητικής λειτουργίας.
Υποσημειώσεις
1. Wole Soyinka, Η Σαμαρκάνδη και άλλες αγορές που γνώρισα, μτφρ. Ε. Χατζή.
2. Ιωάννης Φούλιας, Είδη και μορφές της έντεχνης μουσικής στην ιστορική τους προοπτική. Φούγκα (πρώτο μέρος: τα μικροδομικά στοιχεία), σ. 11, http://users.uoa.gr/~foulias/publf/fulias_gatt_01b.pdf
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Φωτογραφία: Réne Burri.]
