Μιχάλης Μοδινός, Εκουατόρια, Καστανιώτη, Αθήνα 2016.
Στο νέο του μυθιστόρημα Εκουατόρια, ο Μιχάλης Μοδινός μας ταξιδεύει στην Αφρική, όπως είχε κάνει μια δεκαετία σχεδόν πριν με τον Μεγάλο Αμπάι (Καστανιώτης, 2007). Μάλιστα το κάνει με βάση ένα πραγματικό περιστατικό του 19ου αιώνα: τη συγκρότηση μιας ουτοπικής υβριδικής κοινωνίας στις μυθικές πηγές του Νείλου μέσω της σύντηξης εντόπιων αυτόχθονων φυλών και ενός αγήματος Ευρωπαίων και Αιγυπτίων που ξεκόβουν από τον θεωρούμενο ως πολιτισμένο κόσμο. Η δική του ουτοπία, η Εκουατόρια, είναι μία προσπάθεια να κατασκευάσει τις προϋποθέσεις της συγκρότησης ενός καλύτερου κόσμου με τα μέσα της αμιγούς λογοτεχνίας. Ωστόσο, η κατάρρευση αυτού του οράματος έρχεται με τη μορφή της «διάσωσης ανθρώπων που δεν ήθελαν να σωθούν» ‒η έννοια της Ουτοπίας είχε αναζητηθεί και από τον Τόμας Μουρ, τον Φράνσις Μπέηκον, τον Πλάτωνα και τους συγγραφείς της Βίβλου. Τα υλικά του Μοδινού είναι οι επιστήμες, των οποίων είναι άριστος γνώστης, (Ιστορία, Ανθρωπολογία, Γεωγραφία), οι εμπειρίες του ως εξερευνητή-ταξιδιώτη και η μυθοπλασία. Με λίγα λόγια, ένα κράμα πραγματικότητας και φαντασίας. Άλλωστε η ιστορία από μόνη της «…είναι μια αλυσίδα παρεξηγήσεων με την κυριολεξία του όρου».
Η αφήγηση ξεκινάει με ένα Πρελούδιο: «Χτες βράδυ ονειρεύτηκα την Αφρική». Εάν ο συγγραφέας είχε γράψει όπερα και όχι μυθιστόρημα, αυτή θα ήταν μία όπερα του Βάγκνερ. Ο πλούτος των περιγραφών του τοπίου, των χρωμάτων, των ήχων, η συμμετοχή όλων των αισθήσεων που κλιμακώνονται από την όραση στην ακοή και μέσω των δύο στο όριο της αφής, η εναλλαγή των συναισθημάτων, η ποικιλία των πληροφοριών και οι οξύτατες παρατηρήσεις του Μοδινού συνθέτουν ένα συναρπαστικό ταξίδι στον κόσμο της Αφρικής με οδηγό έναν συγγραφέα που χειρίζεται το είδος αυτό με άνεση βιρτουόζου:
«Ο ήλιος έκοψε τα βαριά σύννεφα με μια τσεκουριά από χυτό μπρούντζο»
«Το ωκεάνιο κύμα έσπαγε στον κοραλλιογενή ύφαλο που ζώνει τον ορίζοντα, ψιθυρίζοντας άγνωστες ιστορίες.»
«…γαλάζια, τρεμάμενα μες στην μεσημεριανή ζέστη βουνά, ενώ παχιά σύννεφα που θύμιζαν ορδές αγριοβούβαλων αγκιστρώνονταν στις κορυφογραμμές τους. Το ψηλό χορτάρι κυμάτιζε απαλά χωρίς να υπάρχει ίχνος ανέμου. Δύο Μαύροι διασχίζουν αίφνης τη σαβάνα με το χορευτικό τους βάδισμα…»
«…μια ακακία μπουμπούκιασε στέλνοντας κατακόκκινες φλόγες, ένα κοπάδι βόδια με στριφογυριστά κέρατα κατηφόρισε προς το αθέατο ποτάμι, μερικά ιμπάλα σταμάτησαν τον καλπασμό τους σκιαγμένα, σαν να μην ήξεραν από πού προερχόταν η απειλή.»
Όπως ήδη ανέφερα βρισκόμαστε στον 19ο αιώνα. Οι απαρχές της αποικιοκρατίας, οι διαμάχες περί τις πολιτισμικές αξίες, η σύγκρουση επιστήμης και πρωτογονισμού, οι εξερευνήσεις και οι ανταγωνισμοί για τις πηγές του Λευκού Νείλου, η διάνοιξη της Διώρυγας του Σουέζ και οι σχετικές γεωπολιτικές ανακατατάξεις, η χρεοκοπία των αναπτυξιακών οραμάτων της Αιγύπτου και ο έρωτας της περιπέτειας περιγράφονται στο τελευταίο αυτό βιβλίο του Μοδινού με αφηγητή έναν ομώνυμό του αλεξανδρινό βαμβακέμπορο που έχει μετοικήσει στη Ζανζιβάρη:
«Η μανία μου με το ημερολόγιο –αν μπορούμε να το ονομάσουμε έτσι– είναι σχετικά πρόσφατη. Την τρέφει η νωχελική ακινησία της Ζανζιβάρης, η άναρχη τροπική αφθονία της…Άρχισα να γράφω μια νύχτα στην Αλεξάνδρεια πριν από έναν ακριβώς χρόνο, στην βιβλιοθήκη του πατρικού μου, […] έπρεπε να δώσω διέξοδο στις εμμονές μου».
Ο αφηγηματοποιημένος λόγος που χρησιμοποιεί ο Μοδινός στην Εκουατόρια και η στρατηγική χρήση των τεχνικών της ανάληψης και της πρόληψης, σύμφωνα με τον Ζενέτ, μεταφέρουν με ζωντάνια στον χωροχρόνο. Ο ομοδιηγητικός αφηγητής που φέρει το όνομα του συγγραφέα αποτελεί ένα ευφυές εύρημα. Το αφηγηματικό πλαίσιο είναι η αποικιοποίηση και κατάκτηση της Αφρικής από τις Μεγάλες Δυνάμεις και οι εγκιβωτισμένες ιστορίες παρακολουθούν την πορεία των εξερευνητών Σερ Σάμουελ Ουάιτ Μπέηκερ, Έντουαρντ Σνίτσερ και Χένρυ Μόρτον Στάνλευ ‒οι ιστορίες τους είναι αληθινές και βασίζονται στην έρευνα του συγγραφέα. Οι άνθρωποι αυτοί γίνονται ήρωες καθώς:
«Η κοινωνία των ανθρώπων αναζητά τους ήρωές της – εν ανάγκη τους κατασκευάζει»,
«Η ανθρωπότητα διψά για ιστορίες και για ήρωες όταν δεν διψά για αίμα.» και
«Με ανησυχούν τα σχέδια των Μεγάλων Δυνάμεων. Οι Γάλλοι, οι Βέλγοι, οι Άγγλοι και οι Γερμανοί έβαλαν κιόλας πόδι στην Αφρική, οι Πορτογάλοι δεν θ’ αργήσουν – άλλωστε είχαν προηγηθεί χρονικά.»
Το μυθιστόρημα φέρνει στον νου τα ομηρικά έπη Ιλιάδα και Οδύσσεια καθώς η Εκουατόρια είναι ένα σύγχρονο «έπος». Όπως γνωρίζουμε τα έπη «τραγουδούν» την δόξα ηρώων. Οι θρύλοι, οι μύθοι και η ιστορία πλέκουν το σκηνικό. Το τοπίο συμμετέχει ισότιμα καθώς διαμορφώνει το ήθος. Ο συγγραφέας «καταθέτει φόρο τιμής» στον Ηρόδοτο, τον Όμηρο αλλά και τον Πτολεμαίο, γεωγράφο όπως και ο Μοδινός, με αναφορές σε αυτούς. Ο Μοδινός, όπως και οι πνευματικοί του πρόγονοι, είναι άριστος χειριστής της ελληνικής γλώσσας και το βιβλίο του θα μπορούσε να διδαχτεί στα σχολεία μας, με εξαίρεση ίσως τις προχωρημένες ερωτικές σκηνές.
«Πηγές δεν υπάρχουν παρά μόνο στην μυθολογία…Κάπως έτσι δεν το είπε με τον τρόπο του και ο Όμηρος;»
«…ξεπρόβαλε θριαμβευτικά ο ήλιος κι έσκισε σύννεφα και σερνάμενες ομίχλες, αποκαλύπτοντας τις χιονοσκέπαστες κορυφές των Ρουγουενζόρι μέσα σε μια ολόλαμπρη διαφάνεια. Έμεινα άφωνος…ήμουν ίσως ο πρώτος Λευκός που τα αντίκριζε σ’ όλη τους την μεγαλοσύνη εδώ και χιλιάδες χρόνια. Πιθανές εξαιρέσεις ο Αλεξανδρινός προπάτορας Πτολεμαίος, ένας πραγματικός γεωγράφος…Ίσως κι εκείνος ο Έλληνας έμπορος από την Συρία, ο Διογένης…Ο Πτολεμαίος είχε για πρώτη φορά αναφερθεί, το 150 μ.Χ., στα Όρη της Σελήνης…».
Ο Μοδινός, όπως και ο Κλωντ Λεβί Στρως στο βιβλίο του Θλιμμένοι Τροπικοί, το οποίο έχει χαρακτηρίσει σε συνέντευξή του ως «ιδανικό», απεικονίζει την ανθρώπινη περιπέτεια με ένα είδος σύντηξης της επιστημονικής με την αφηγηματική γλώσσα, του δοκιμίου με την ιστοριογραφία, της ημερολογιακής γραφής με το στοχασμό, της μυθοπλασίας με τη γεωγραφία. Ως γεωγράφος ο ίδιος μάς δίνει μία άλλη διάσταση του τοπίου και της χλωροπανίδας, καθώς παίρνει κάποτε τον ρόλο του παντογνώστη αφηγητή και μάς μιλάει για τα άψυχα. Στον ανιμιστικό κόσμο της Αφρικής «τα πάντα είναι έμπλεα θεών», επιπλέον, σύμφωνα με τον συγγραφέα, και αλτρουιστικών συναισθημάτων.
«Πείσθηκα ότι τα ζώα – τουλάχιστον τα ανώτερα θηλαστικά – έχουν αλτρουιστικά αισθήματα απέναντι στα μέλη της ομάδας τους, ότι είναι ικανά να νιώσουν στοργή, ότι έχουν συνείδηση της κατάστασής τους κι ότι σε τελευταία ανάλυση λειτουργούν ως κοινωνία.»
Η οπτική γωνία από την οποία παρουσιάζει τους λαούς της Αφρικής είναι ενδιαφέρουσα καθώς δεν μιλάει ως αποικιοκράτης, αλλά ως ένας ανθρωπολόγος που σέβεται την διαφορετικότητα και τα ήθη άλλων λαών. Ο Μοδινός αναφέρεται σε πλήθος φυλών με τα ονόματά τους και ξεχωρίζει τα άτομα από τις φυλές, αναδεικνύοντας έτσι την απέραντη πολιτισμική ποικιλότητα της ανθρώπινης πανίδας. Η μεταποικιακή κριτική αλλά και η σύγχρονη λογοτεχνική θεωρία των φύλων συμφωνούν απόλυτα με την οπτική αυτή. Επίσης, η μεταποικιοκρατική προσέγγιση έχει ασκήσει δριμύτατη κριτική στους Δυτικούς και τον τρόπο που παρουσίαζαν τους «απολίτιστους» λαούς ώστε να κολακεύσουν τους αναγνώστες τους και να εξυψώσουν τον ορθολογικό πολιτισμό της Δύσης.
«Διέκρινε ‒όπως είχα διαπιστώσει κι εγώ αργότερα στις επισκέψεις μου εκεί, αλλά και στο Μπανυόρο και στο Καράγκουε‒ πόσο πολιτισμένα ήταν τα ήθη, πόσο εκλεπτυσμένη και ποικίλη ήταν η διατροφή τους, πόσο ενδιαφέρουσες ήταν οι μουσικές τους συνθέσεις… Τον εντυπωσίασε η προσωπική υγιεινή και η καθαριότητά τους.»
«Γιατί λοιπόν να τον πιστέψουμε όταν τερατολογεί εις βάρος των Αφρικανών, κολακεύοντας έτσι έμμεσα το πολιτισμένο βικτοριανό ακροατήριο πίσω στην πατρίδα;»
Μία καινοτομία του βιβλίου είναι η παράθεση χαρτών και φωτογραφιών εποχής, κατά τον τρόπο του Ζέμπαλντ, που διευκολύνουν τον αναγνώστη να παρακολουθεί τα γεγονότα και τις πληροφορίες.
Ο Μοδινός εξομολογήθηκε σε συνέντευξή του ότι: «από μυθοπλαστική σκοπιά η μεγάλη μου επιρροή είναι το Homo Faber του Μαξ Φρις γιατί εμπεριέχει όλη την προβληματική που επεξεργάζομαι κι εγώ όλ’ αυτά τα χρόνια, και επί πλέον εισάγει αρχετυπικά τον τεχνολογικό άνθρωπο ως καταστροφέα (εκτός από κατακτητή).»
Το βιβλίο θυμίζει σε πολλά σημεία βιβλικό λόγο αλλά, χωρίς να προφητεύει, καταγράφει την ομορφιά ως την μοναδική αλήθεια που αξιώνεται ο άνθρωπος: «Η ομορφιά και μόνο αυτή φέρνει τη μελαγχολία –ίσως γιατί αντιπροσωπεύει την αλήθεια.» Χρησιμοποιεί το βλέμμα ως παράθυρο στον κόσμο αλλά και ως γέφυρα του Νου με το Έν (Πλωτίνος). Μια οντότητα όταν φθάνει σε υπέρτατο βαθμό πληρότητας, αφήνει να διαρρεύσει από τον εαυτό της ό,τι πλεονάζει: «Είδα γκνου να διασχίζουν πανικόβλητα τον ποταμό Καγκέρα…Είδα χορούς γύρω από την φωτιά…Είδα ομάδες γυμνών γυναικών να πλένουν ρούχα στο ποτάμι…Είδα ουράνια τόξα που κάλυπταν ολόκληρο το στερέωμα…»
Ο Μοδινός μας οδήγησε μέσα από τους δρόμους της Αφρικής και μας εμπιστεύτηκε το όραμά του για την κατάκτηση της ουτοπίας. Μια χώρα που αγωνίστηκε να δημιουργήσει μέσα από τη δράση του ως ακτιβιστής περιβαλλοντολόγος, ως διευθυντής του περιοδικού Νέα Οικολογία και σήμερα ως καθαρός λογοτέχνης. Ένα όραμα που δεν εγκατέλειψε ποτέ κι ας ήξερε «από την αρχή ότι οι ουτοπίες καταρρέουν κάποια στιγμή, ότι δεν είναι παντοτινές».
Ο συγγραφέας γνωρίζει καλά ότι ο «…ο άνθρωπος δεν είναι πλασμένος για να υλοποιεί ουτοπίες… Γι’ αυτό οι μεγάλες θρησκείες παρέπεμπαν την υλοποίηση των παραδείσων τους στη μετέπειτα ζωή». Ωστόσο, ακόμη κι αν γνωρίζει ο άνθρωπος ότι δεν μπορεί να τα αλλάξει όλα και ιδιαίτερα το τέλος των ιστοριών, όπως γράφει στην προμετωπίδα μεταφέροντας το ερώτημα της Σούζαν Σόνταγκ, μπορεί μέσα από τη λογοτεχνία να προτείνει διαφορετικές εκδοχές της ιστορίας. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι μπορεί να διαγείρει την επιθυμία, «αυτή την ερωτογενή ζώνη του ανθρώπινου μυαλού», ώστε να αναζητήσει ο καθένας την δική του Ουτοπία. Και ίσως κάποιος κάποτε την βρει.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ.]
