Σχολείο και ανθρώπινα δικαιώματα .
Η αντιμετώπιση της ρητορικής του μίσους στην εκπαίδευση (προδημοσίευση)*
Πριν μία ή δύο δεκαετίες, αν κάποιος ισχυριζόταν ότι υπάρχει οργανωμένη και κατευθυνόμενη ρητορική του μίσους στην Ελλάδα, θα έλεγα ότι πρόκειται για υπερβολές. Ανατρέχοντας στη νεώτερη ιστορία μας, η ρητορική του μίσους θα μπορούσε ενδεχομένως να αναζητηθεί στην ιδεολογική και πολιτική συγκρότηση του νέου Ελληνικού Κράτους και στις κατά καιρούς ποικίλες εξάρσεις, οι οποίες οδήγησαν άλλοτε σε σκληρές ιδεολογικές συγκρούσεις, σε εθνικούς διχασμούς, στον εμφύλιο και στη δικτατορία. Μετά τη Μεταπολίτευση φάνηκε να τίθεται τέρμα στον κύκλο αυτό των αντιθέσεων της νεοελληνικής κοινωνίας και ιδεολογίας. Στις μέρες μας, όμως, η ρητορική του μίσους ως ακραίος ρατσιστικός και βίαιος λόγος επανεμφανίζεται και στη χώρα μας, όπως και σε πολλές άλλες δυτικές και μη κοινωνίες, έχοντας στο στόχαστρό της τον άλλο, τον ξένο, τον διαφορετικό. Προς αυτή την κατεύθυνση, τα πράγματα δείχνουν να έχουν αλλάξει δραματικά τόσο στην Ελλάδα όσο και γενικότερα στον ευρωπαϊκό χώρο.
Η κοινωνική κατάσταση στην Ελλάδα με επίκεντρο την οικονομική κρίση εξελίσσεται ως μια γενικευμένη κατάσταση, η οποία δοκιμάζει πλέον τις αξίες και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου σε όλα τα επίπεδα. Οι απότομες κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές έχουν επιφέρει σοβαρότατο πλήγμα στην ποιότητα της ζωής των ανθρώπων, ωθώντας μεγάλες κοινωνικές ομάδες στα όρια της φτώχειας και συνάμα στην υποβάθμιση του κράτους πρόνοιας και των κοινωνικών παροχών, όπως η υγεία, η παιδεία και ο πολιτισμός. Η πλειονότητα των Ελλήνων πολιτών αισθάνονται απογοητευμένοι στα έξι συνεχιζόμενα έτη οικονομικής λιτότητας και γενικευμένης κρίσης και δείχνουν βαθιά δυσπιστία απέναντι στο μέλλον. Και ενώ σοβεί η πολυποίκιλη αυτή κρίση, η Ελλάδα λειτουργεί γεωπολιτικά ως βασική πύλη εισόδου οικονομικών μεταναστών και προσφύγων κυρίως από τη Μέση Ανατολή, την Ασία και την Αφρική, ανθρώπων που με κίνδυνο της ζωής τους επιθυμούν να εισέλθουν στην ΕΕ. Ο αυξανόμενος αριθμός των ροών αυτών μετά από τον ολέθριο πόλεμο στη Συρία και στην ευρύτερη περιοχή, η έλλειψη αποτελεσματικής μεταναστευτικής πολιτικής σε ευρωπαϊκό επίπεδο, και εσχάτως το κλείσιμο του λεγόμενου βαλκανικού διαδρόμου προς την Ε.Ε., διαμορφώνει ποικίλα προβλήματα και νέες εντάσεις.
Οι χώρες της ΕΕ οφείλουν να αντιμετωπίσουν το φαινόμενο της υπέρμετρης αύξησης των μεταναστευτικών ροών, χαράσσοντας μια ολοκληρωμένη και αποτελεσματική πολιτική για τη μετανάστευση. Πολύ περισσότερο η Ελλάδα, μαζί με όλα τα προβλήματα που απορρέουν από την τρέχουσα οικονομική και κοινωνική συγκυρία, καλείται δίπλα στην οικονομική και ευρύτερη κρίση της, να αντιμετωπίσει ανθρωπιστικά και κοινωνικά το ζήτημα αυτό, το οποίο ενδέχεται να επιτείνει ιδεολογικές και άλλες ακραίες πολιτικές ή φονταμενταλιστικές τάσεις που εκμεταλλεύονται την κρίση και το μεταναστευτικό για να προβάλουν μισαλλόδοξες, ρατσιστικές και ξενοφοβικές θέσεις στην ελληνική κοινωνία. Τα ακραία αυτά φαινόμενα εμφανίζονται και αναπτύσσονται ιδιαίτερα σε εποχές κοινωνικής, οικονομικής, ηθικής και πολιτικής εξαθλίωσης, όπως άλλοτε συνέβη στον μεσοπόλεμο με το σύνδρομο της Βαϊμάρης. Στην παρούσα συνθήκη, οι φοβικές και μισαλλόδοξες ιδέες είναι δυνατό να απλώνονται αθέατα σε ένα μεγάλο φάσμα της ελλαδικής κοινωνίας. Σε αυτό συμβάλλουν ασφαλώς και ορισμένα ακραία ιδεολογικά στεγανά που διαμορφώνονται στον κοινωνικό και πολιτικό ορίζοντα της χώρας. Ωστόσο, φαινόμενα όπως η ρητορική του μίσους δεν είναι άσχετα με την πορεία του πολιτικού συστήματος στην Ελλάδα από την Μεταπολίτευση έως σήμερα, αλλά και με τη ριζοσπαστικοποίηση ακραίων ιδεολογημάτων, που ριζώνουν σε ορισμένα τμήματα της ελληνικής κοινωνίας. Οι ακραίες αυτές ιδεολογίες, επενδύοντας στην οικονομική και κοινωνική κρίση αλλά και στη συντηρητική και επιφυλακτική στάση πολλών συμπολιτών μας έναντι των προσφύγων και μεταναστών, αναπτύσσουν καλυμμένα ή εκπεφρασμένα ως εργαλείο πολιτικής εκμετάλλευσης τη ρητορική του μίσους. Σε αυτό το πλαίσιο η γλώσσα, η ιστορία και η θρησκευτική ταυτότητα επαναχρησιμοποιούνται ως εθνικιστικά εργαλεία για συμβολικού τύπου συγκρούσεις. Πρόκειται για ιστορικές εκκρεμότητες του νεότερου ελλαδικού κράτους, σε σχέση με τις οποίες δεν κατορθώθηκε κάποια δημιουργική σύνθεση και υπέρβαση των άγονων εντάσεων. Ωστόσο, η εκ νέου ανάδυση των ιδεολογικών αυτών ζητημάτων και η εργαλειοποίησή τους εν μέσω της κρίσης από μια νέα ρατσιστική και ξενοφοβική ρητορική του μίσους αφορά, εντέλει, μια νέα κρίση της δημοκρατίας μας, η οποία εκφράζεται ως γενικευμένη κρίση νοήματος και αξιών, ως κρίση θεσμών και προσώπων, ως κρίση κοινωνική, ηθική και ανθρωπολογική και όχι απλώς ως μία κακή οικονομική συγκυρία. Υπάρχει κάτι βαθύτερο που αφορά την έλλειψη νοήματος όχι μόνο στην τρέχουσα πολιτική αλλά σε όλες τις πτυχές του κοινωνικού και προσωπικού μας βίου. Είναι η κρίση της δικής μας εποχής. Ωστόσο, τίποτε δεν πρόκειται να αλλάξει, αν θεωρήσουμε ότι η κρίση είναι έξω από εμάς, ότι απλώς αφορά άλλους και όχι όλους μας.
Εδώ ακριβώς προβάλλει η ευθύνη της κοινωνίας και των θεσμών της πολιτείας και πρωτίστως της εκπαίδευσης να λάβει ενεργητική θέση και να τοποθετηθεί κριτικά απέναντι στα προβλήματα αυτά. Αν ο άνθρωπος ολοένα και περισσότερο εκλαμβάνεται ως οικονομική αξία, αν η πολιτική και η οικονομία μετατρέπονται σε λογιστική εξυπηρέτηση ποικίλων συμφερόντων, αν η σοβούσα κρίση οδηγεί σε εσωστρέφεια και σε νοσταλγική επάνοδο σε προνεωτερικές ή εθνικορομαντικές αντιλήψεις της ιστορίας και της κοινωνίας ή ακόμη χειρότερα στην ανάδυση του φυλετικού μίσους και στην απόρριψη του ξένου και του διαφορετικού, τότε η ευθύνη όλων μας είναι επιβεβλημένη, ώστε όχι μόνο να σταθούμε έμπρακτα δίπλα στους αναγκεμένους ανθρώπους, ανεξαρτήτως φυλετικής, εθνικής ή θρησκευτικής προέλευσης, αλλά με όλες τις δυνάμεις μας να μη συναινέσουμε ή να ανεχθούμε, έστω και με τη σιωπή μας, φασιστικές και εθνικιστικές πρακτικές, αλλά και να θέσουμε εκτός εκπαίδευσης παντοειδείς φοβικές ρητορείες και συνθήματα μίσους προς τον άλλο. Είναι, λοιπόν, παρήγορο και βαθειά ανθρώπινο στην Ελλάδα της κρίσης, να επιδεικνύεται με κάθε τρόπο η υποστήριξη και η βοήθεια προς τους αναγκεμένους πρόσφυγες.
Ένα βασικό παιδαγωγικό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση είναι ο έμπρακτος και βιωματικός ‘επαναπροσανατολισμός’ της εκπαίδευσης με άξονες τη δημοκρατική διαπαιδαγώγηση του πολίτη και ιδιαίτερα της εκπαίδευσης για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Μέσα στο περιβάλλον της κρίσης και της σύγχυσης, ένας τέτοιος αναπροσανατολισμός συχνά χαρακτηρίζεται από τους οπαδούς του εγχώριου λαϊκισμού και φονταμενταλισμού ως δάκτυλος της παγκοσμιοποίησης και της νέας τάξης πραγμάτων. Αντίθετα, και πέραν πάσης φονταμενταλιστικής και εθνικιστικής μυθολογίας, θεωρούμε ότι στον σημερινό ραγδαία μεταβαλλόμενο, θρυμματισμένο ούτως ή άλλως, αλλά και αλληλοεξαρτώμενο κόσμο, η Εκπαίδευση για τον Δημοκρατικό Πολίτη μπορεί να νοηματοδοτήσει το εκπαιδευτικό μας σύστημα. Προσλαμβάνοντας γόνιμα και δημιουργικά τη διεθνή εμπειρία στο ζήτημα αυτό, εκφράζοντας συνάμα και τον δικό μας ιδιαίτερο πολιτισμό, τις δικές μας αξίες από τη μακραίωνη παράδοσή μας, καθώς και τη δική μας περί πολιτικής παιδείας αντίληψη, η Εκπαίδευση για τον Δημοκρατικό Πολίτη μπορεί να προσφέρει στους νέους ανθρώπους τη γνώση και την κατανόηση ως κριτική και στοχαστική ικανότητα, τις κοινωνικές δεξιότητες του διαλόγου, του σεβασμού και της αποδοχής του άλλου, αλλά και τις ανθρωπιστικές αξίες που χρειάζονται οι νέοι άνθρωποι στις σύγχρονες κοινωνίες, ώστε να συμμετέχουν ενεργά στη διασφάλιση της δικής τους αλλά και της ευημερίας των άλλων, συμβάλλοντας θετικά τόσο σε διεθνές όσο και σε εθνικό ή τοπικό επίπεδο. Χρειαζόμαστε, λοιπόν, εκπαιδευτικούς, που δεν εστιάζουν μόνο στον γνωστικό τομέα, αλλά και στην ηθική ανάπτυξη με την καλλιέργεια της ενσυναίσθησης και στην προώθηση του σεβασμού στα ανθρώπινα δικαιώματα. Κυρίως χρειαζόμαστε ανθρώπους που έχουν την προσωπικότητα και το ηθικό σθένος να αντιδράσουν, όταν κάτι δεν πάει καλά. Οι διαφορές και οι διαμάχες είναι αναπόφευκτες, ωστόσο είναι απαραίτητο να λύνονται χωρίς βία και χωρίς απαξιωτικό λόγο. Σημασία στο δημοκρατικό σχολείο έχει η ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
[Μικρό απόσπασμα από εισήγηση στο Διεθνές Συμπόσιο «Έτος Αριστοτέλη: Λόγος περί παθών – Από τη ρητορική του μίσους στη ρητορική της αποδοχής», το οποίο διοργάνωσαν το Βρετανικό Συμβούλιο και το Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστήμιου Πειραιώς υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων στις 19 & 20 Μαρτίου στο Μέγαρο Μουσικής. Το πλήρες κείμενο θα δημοσιευτεί προσεχώς στο έντυπο Φρέαρ. Ζωγραφική: Georges Mathieu.]
