Για ακόμη μια φορά μια έκδοση των εκδόσεων Άγρα, εκείνη της διάλεξης που έδωσε το 1935 ο Α. Εμπειρίκος για τον Σουρρεαλισμό, συνιστά ευτύχημα για τα ελληνικά γράμματα. Το χαμένο από τότε κείμενο της διάλεξης ανευρίσκεται 70 περίπου χρόνια μετά στα κατάλοιπα του ποιητή και μας δίνει την ευκαιρία για καίριους προβληματισμούς και εκτιμήσεις. Θα το χαρακτήριζα μινιμαλιστική ακτινογραφία πνευματικών δομών της γενιάς του ’30 και επίσης διαφωτιστικό προθάλαμο για την ίδια τη δομή της σκέψης του Εμπειρίκου βάσει αυτού τούτου του τρόπου δόμησης και στησίματός του. Το τελευταίο δεν θα το σχολιάσω στην παρούσα βιβλιοπαρουσίαση. Ο Εμπειρίκος (όπως πολλοί πριν και μετά απ’ αυτόν στον τόπο μας…) προσπαθεί να ενημερώσει την καθυστερημένη επαρχία μας για τα πνευματικά ρεύματα που διαπερνούν τον ευρωπαϊκό χώρο. Στην περίπτωσή του επιχειρεί μιαν έκθεση του υπερρεαλιστικού κινήματος, όπως αυτό εκδηλώθηκε στην Ευρώπη. Κι απ’ εδώ ξεκινά το ενδιαφέρον του κειμένου.
Αρχικά, λοιπόν, αναρωτιέται κανείς πού έχει καταχωθεί το αίτημα της ελληνικότητας που (μεροληπτικά, άκριτα και μονοδιάστατα στη γραμματολογία μας) χαρακτηρίζει (δήθεν απόλυτα) τη γενιά του ’30… Ο Εμπειρίκος στο κείμενό του δεν αφήνει και τον ελάχιστο υπαινιγμό για το πώς και βάσει ποιών κριτηρίων θα μπορούσε να προσληφθεί το δυτικοευρωπαϊκό κίνημα περνώντας μέσα από το διυλιστήριο τής όποιας πνευματικής μας ιθαγένειας. Μετακενώνει, κοραϊκά, το δυτικό καλάθι και εύχεται την ως έχει (απολυτρωτική και σωτήρια…) εισαγωγή του στα ημέτερα. Υπ’ αυτή την έννοια έχει δίκιο ο επιμελητής της εκδόσεως Γ. Γιατρομανωλάκης όταν έμμεσα τον χαρακτηρίζει «απόστολο και υπέρμαχο του υπερρεαλισμού» (σελ. 39). Eυαγγελίζεται το νέο εσπέριον φως, πανομοιότυπα με άλλους προηγούμενους «αποστόλους» – εισαγωγείς στην ελληνική ιστορία. Ουδεμία αναφορά σε κάτι ελληνικό (παρεκτός εκείνης της μιας στη σελ.73 περί Πυθίας και… «ασυναρτησιών», που ηχεί ολότελα ευκαιριακή και ανεπεξέργαστη, τουλάχιστον, μα και κάπως μειονεκτική) και επιπλέον ουδεμία υποψία ότι το ευρωπαϊκό γέννημα των αρχών του 20ουαι. μπορεί να ανιχνεύεται στην… αρχαία γραμματολογία μας (και όχι μόνον…) και να έχει, ας πούμε, και… ομηρικές καταβολές. Η όποια ελληνική συμβολή είναι ανύπαρκτη, όπως επίσης και η φιλολογικά προηγούμενη(ανεπιτυχής ή όχι…) έκθεση του σουρρεαλιστικού κινήματος από τον Δ.Μέντζελο [1931]. Πετώντας μιαν ομοβροντία κομητικών εκτιμήσεων δίχως να αναλύει το περιεχόμενό τους (π.χ. «ποίηση-ενέργεια, ποίηση-λειτουργία του πνεύματος, ποίηση-ζωή» (βλ.σελ. 75, 57), την οποία, όπως ισχυρίζεται, εδραιώνει…αποκλειστικά ο Σουρρεαλισμός) αποτιμά λίγο-πολύ την προγενέστερη ποίηση ως υποταγμένη «σε νόμους μη λειτουργικά πνευματικούς» (σελ.79, 51-52,55) και μη απαντώντας, παράλληλα, αν πριν «τον Σουρρεαλισμό υπήρχε κάτι θαυμαστό στην ποίηση»(σελ.70)αποφαίνεται, δια της «Σουρρεαλιστικής ορθοδοξίας», ότι η ποιητική (και όχι μόνον…) σωτηρία μας γέγονεν διότι άλλαξε το «γίγνεσθαι της έμπνευσης» (σελ.70), αφού έχει παρακαμφθεί πια η λογική επεξεργασία και η θέληση του ποιητή να πει κάτι συγκεκριμένο και γενικά καταληπτό. Ο Εμπειρίκος επιχειρεί στη συνέχεια να εδραιώσει απείραχτο και δίχως την παραμικρή διαφοροποίηση, το τρίπτυχο Υπερρεαλισμός, Μαρξισμός («υπό την αιγίδα του διαλεχτικού υλισμού» sic…), Φροϋδισμός (σελ. 84), αφού μέσω αυτών επιτυγχάνεται «η τροποποίηση της πραγματικότητος (sic) και η ολοκληρωτική απελευθέρωση του ανθρώπου». Η φωτοχυσία «μέσα στα πυκνά σκοτάδια που μας περιβάλλουν» (σελ.85) συντελέστηκε δια του «περισσότερου και άπλετου φωτός» των Μπρετόν-Φρόυντ. Αναρωτιέμαι: μήπως, λοιπόν, γενικά και… «παραδοσιακά» (…) προσλαμβάνουμε έτσι τα πράγματα στον τόπο μας; Μήπως έτσι εισάγουμε στη χώρα; Έτσι υποδεχόμαστε οι Έλληνες τα «καινά διαμόνια»; Με τέτοιους αλαλαγμούς; Είμαστε τόσο θανάσιμα δεκτικοί; Η λύτρωσή μας συντελείται πάντοτε έξωθεν; Κι ακόμη, πώς γίνεται να είναι κανείς τόσο αμέριμνα εύπιστος, πλησιάζοντας την 4η δεκαετία της ζωής του, ώστε να πιστεύει ότι έφτασε το τέλος των λογοτεχνικών ρευμάτων και της λογοτεχνικής, ίσως, θεωρίας, ήρθε η απόλυτη λύτρωση με την έλευση του νέου λογοτεχνικού θεού, σταμάτησε ο κόσμος και το λογοτεχνικό, κοινωνικό και ψυχολογικό κακό;… Ιδού πού έγκειται η αξία αυτής της έκδοσης από την Άγρα: στη διατύπωση τέτοιων ερωτημάτων, που προωθούν, μεταξύ πολλών άλλων, την αυτοσυνειδησία μας. Ειδικά μάλιστα υπό τις παρούσες συνθήκες.
Θέλω,όμως, να τονίσω ακόμη κάποια εξαιρετικά σπουδαία, κατά τη γνώμη μου, πράγματα.Ο Εμπειρίκος, υπόρρητα πιθανότατα ή και υποσυνείδητα, πράττει άριστα και προβάλλει θεμελιώδεις άξονες της ποιητικής λειτουργίας, αιτήματα που εγγενώς έχει το ποιείν:
Α) το ίδιο το φιλοσοφείν(και κατά τούτο ο Πλάτων θα πρέπει να ξανασκεφτεί την εξορία των ποιητών…), όταν στη σελ.80 ομιλεί περί «κριτικής εννοιών»(π.χ.λογικό-μη λογικό, στοχασμός-παρόρμηση κλπ) αλλά και περί «γνώσεως της πραγματικής λειτουργίας της σκέψεως», το οποίο φιλοσοφείν κείται στη ρίζα της ποιητικής πράξης. Οι σύγχρονοι διάκονοι της ιερής τέχνης δείχνουν να το λησμονούν αυτό ή ακόμη και να το εχθρεύονται. Β)Την αναζήτηση του «άκρως εφετού»(σελ.55«πόθος πλήρους ζωής…») μα και του κοινωνικού και ατομικού μετασχηματισμού (σελ. 57 «συνταυτισμός ζωής και ποίησης»…) με εργαλείο την ποίηση μα και πέρα ή έξω απ’ αυτήν (βλ. π.χ. σελ.84, που ήδη αναφέραμε, 76,78,79-80). Ο Εμπειρίκος δηλώνει (βλ. σελ. 76) πως δια της Ποίησης αναζητεί τον «απόλυτο συνταυτισμό με μιαν απόλυτη αρχή», δίνοντας, μάλιστα, δυο αράδες πιο κάτω, θρησκευτικό χαρακτήρα στην αναζήτηση. Αναζητήσεις και αιτήματα που εξίσου δείχνουν να λησμονούν ή να εχθρεύονται οι σύγχρονοι, οι οποίοι γράφουν κυρίως υπό τον ορίζοντα της αυτιστικής τέρψης. Αισθητική, αυτοπραγμάτωση, κοινωνική αλλαγή και λογής μεταφυσική συνιστούν αυτονόητη τετρακτίδα της πνευματικότητας κατά Εμπειρίκο. Κι αυτός ο άκρως σπουδαίος αριθμός μοιάζει να έληξε, ίσως κάπου στην αρχή της δεκαετίας του ’60, για τα συγγραφικά μας πράγματα. Δεν προχωρώ άλλο. Με τη λαμπρή ευκαιρία αυτού του κειμένου ας αναστοχαστούμε τα θεμελιώδη της ιδιοσυστασίας μας.
