Όλοι ήταν προδότες• και αυτοί που εξωθούσαν στην αντίσταση και αυτοί που έκαναν λόγο για ειρήνη. Βρίσκονται εκεί, εξίσου υπάκουοι, οι μεν πιο ένοχοι από τους δε. Και ποτέ το άτομο δεν υπήρξε πιο μόνο μπροστά στη μηχανή κατασκευής του ψέματος. Μπορεί ακόμα να περιφρονεί και να παλεύει την περιφρόνησή του. Και αν δεν έχει το δικαίωμα να αποσύρεται και να περιφρονεί, διατηρεί το δικαίωμα να κρίνει. Τίποτα δεν μπορεί να υπερβεί το ανθρώπινο, τον συρφετό. Η προδοσία βρισκόταν στο ότι πίστεψε το αντίθετο. Πεθαίνει κανείς μόνος. Όλοι θα πεθάνουν μόνοι. Τουλάχιστον, ας διατηρήσει εδώ μόνος ο άνθρωπος τη δύναμη της περιφρόνησής του και της επιλογής μέσα στη φριχτή δοκιμασία αυτού που θα συμβάλει στο ίδιο του το μεγαλείο.
Πρέπει να αποδεχθείς τη δοκιμασία και όσα συνεπάγεται. Αλλά να ορκιστείς πως για τα πιο ασήμαντα έργα θα κάνεις τις πιο ευγενικές χειρονομίες. Ενώ στο βάθος της ευγένειάς σου (της αληθινής, εκείνης της καρδιάς), θα βρίσκονται η περιφρόνηση, το θάρρος και η βαθιά αδιαφορία.
*
Αναρωτιόμασταν τι ήταν ο πόλεμος – η βδελυρότητα που έκλεινε μέσα του. Και συνειδητοποιούμε τώρα ότι ξέρουμε πού βρίσκεται, ότι βρίσκεται μέσα μας – και για τους περισσότερους είναι αυτή η ενόχληση, αυτή η υποχρέωση επιλογής που τους κάνει να φεύγουν με την ενοχή ότι δεν υπήρξαν αρκετά θαρραλέοι για να απέχουν ή να απέχουν με τη θλίψη ότι δεν θα συμμεριστούν τον θάνατο των άλλων.
Βρίσκεται εδώ, όντως εδώ, και τον αναζητούσαμε στο γαλανό ουρανό και στην αδιαφορία του κόσμου. Βρίσκεται στη φριχτή μοναξιά του μαχόμενου και του μη μαχόμενου, στην κοινή σε όλους ταπεινωμένη απελπισία και στην αυξημένη βδελυγμία που νιώθουμε να ανεβαίνει στα πρόσωπα καθώς περνούν οι μέρες.
Η βασιλεία των κτηνών έχει αρχίσει.
[Από τα Σημειωματάρια, μτφρ. Λήδα Παλλαντίου, Εξάντας, Αθήνα 1987.]
