Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,
τούτο προσπάθησε τουλάχιστον
όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις
Ο Κ.Π. Καβάφης, ο ποιητής της διασποράς που έβλεπε τον κόσμο με ένα διαχρονικά επίκαιρο τρόπο, είναι ο Αλεξανδρινός δημιουργός που απέδωσε με τον πηλό της ποιητικής του πρωτοτυπίας καλύτερα από κάθε άλλο σύγχρονο ομότεχνο του την ανθρώπινη συνθήκη στην καθολικότητα της,την αναπόδραστη οδύνη της ζωής και τον τρόπο που την αντιμετωπίζουμε.
Ο γιος της Χαρίκλειας Καβάφη βασανίζεται από τις σκέψεις του καθώς είναι έρμαιο της μόνης βεβαιότητας, πως η μόνη αλήθεια είναι αυτή των κινδύνων. Για τα πάντα αμφιβάλλει και δεν βλέπει παρά μόνο την ρευστότητα του κόσμου, τα ετοιμόρροπα ερείπια που αφήνουν οι κακουχίες της ζωής. Το έσχατο συμπέρασμα του είναι βεβαιότητα της διαχρονικότητας της πανταχού παρούσας απειλής. Τη γνώση αυτή την έχει αντλήσει από το ορυχείο της προσωπικής πείρας,αλλά συγχρόνως εξορύσσει από το ιστορικό παρελθόν εκείνα τα σύμβολα που μπορούν να αποδώσουν την εν λόγω αντίληψη. Συνεπώς, σε πολλές περιπτώσεις ο Καβάφης είναι βαθιά παραινετικός, γιατί είναι σαν να σου λέει: πρόσεχε τον ίδιο σου τον εαυτό,τις ίδιες σου τις υπέρογκες φιλοδοξίες ,που τρέφουν μια επικίνδυνη αμεριμνησία,διότι στις τάξεις τους εμφωλεύει ο εχθρός. Όσο περισσότερο προοδεύεις τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να συναντήσεις κάποια απειλή, διότι η έπαρση που ενσταλάζεται στη ψυχή εξαιτίας των κατακτήσεων σου είναι πολύ πιθανό να σε οδηγήσει σε αβλεψίες. Και μια παρόρμηση της στιγμής,μια παράλειψη ή ένα λαθάκι από εσφαλμένη εκτίμηση των συνθηκών είναι ικανή να σε γκρεμίσει από το θρόνο των κεκτημένων σου. Για το λόγο αυτό πρέπει πάντα να είμαστε σε καθεστώς ετοιμότητας. Άλλωστε, η πεμπτουσία της καβαφικής προτροπής ανιχνεύεται εξόχως διαυγής στο ποίημα “Μάρτιαι Ειδοί” όπου διαβάζουμε: “Τα μεγαλεία να φοβάσαι, ω ψυχή./Και τες φιλοδοξίες σου να υπερνικήσεις/αν δεν μπορείς, με δισταγμό και προφυλάξεις/να τες ακολουθείς. Και όσο εμπροστά προβαίνεις,/τόσο εξεταστική, προσεκτική να είσαι.” Οι αληθινοί τυφλοί είναι οι ανύποπτοι.
Αξίζει ακόμα να εξετάσουμε τους καβαφικούς ήρωες,το είδος δηλαδή των ανθρώπων στους οποίους ο Καβάφης δείχνει προτίμηση. Ο Καβαφικός ήρωας, όπως προελέχθη, είναι ο πονεμένος άνθρωπος, δηλαδή ο λογοτέχνης της οδού Λειψίας είναι προσηλωμένος κατά τρόπο αξιοπερίεργο και αποκλειστικό σχεδόν στους απελπισμένους ανθρώπους που παλεύουν να ανασυνθέσουν μια ρημαγμένη ζωή, ενώ γνωρίζουν το άδοξο τέλος της ατελέσφορες εντέλει προσπάθειας τους. Μιλάει, δηλαδή, για εκείνους τους ανθρώπους που ενώ γνωρίζουν πως “η πτώσις (τους) είναι βεβαία” και πως είναι οι “προσπάθειες (τους) σαν των Τρώων” στέκονται έξω στον κόσμο να αγωνισθούν. Καίριας σημασίας πρέπει να θεωρείται και η καβαφική άρνηση, η ηρωϊκή άρνηση με την οποία ζητά να υπερασπιστεί την αξιοπρέπεια του ανθρώπου ο οποίος αν και δεν μπορεί να αλλάξει “της τύχης την καταφορά”, εντούτοις είναι αποφασισμένος να αμυνθεί απέναντι στη φθορά. Η καβαφική άρνηση είναι μια προετοιμασία που φανερώνει ωριμότητα ζωής είναι μια στρατηγική αποχώρησης και όχι υποχώρησης που είναι πλήρης νοήματος. Σημαίνει να είσαι έτοιμος να δεχτείς την αποτυχία “σαν έτοιμος από καιρό σα θαρραλέος”, όπως θα αντιμετώπιζες δηλαδή και την επιτυχία. Κάνει λόγο για την αναγκαιότητα της υπεύθυνης στάσης,της νηφαλιότητας και της ψυχραιμίας ενώπιον της οριστικής ανατροπής και του οριστικού τέλματος. Μιλάει, για έναν άνθρωπο με αυτογνωσία, ο οποίος δε θάβει τα ενοχοποιητικά στοιχεία των σφαλμάτων του. Ωστόσο, αυτή η γενναία στάση αντί να τον καθηλώσει, τον παρωθεί στη δράση σε μια άνιση μάχη με προδιαγεγραμμένη την τραγική έκβαση. Η φλόγα των δοκιμασιών του βίου δε λυγίσει τους ήρωες του αλλά συνιστά το καμίνι μέσα στο οποίο χαλυβδώνεται η ηθική προαίρεση να συνεχίσουν τον αγώνα, τουλάχιστον μέχρι το τελικό χτύπημα να τους καταβάλει, να συνθλίψει την αντοχή και το σθένος τους. Ας επισημανθεί, επιπλέον, πως μέσα στην αποπνικτική ατμόσφαιρα των ατελεύτητων πτώσεων και παρά την αντιποίηση νοήματος όχι από ένα ελπιδοφόρο μέλλον αλλά από ένα σκληρό καθήκον, τα πρόσωπα δε γίνονται μισάνθρωπος, ανήθικοι ή αδυσώπητοι κερδοσκόποι δεν εκφυλίζονται εντέλει. Διατηρούν, αντίθετα,ακέραιη την ιδιότυπη και σιβυλλική ανθρωπιά τους που συνίσταται πρωτίστως στο πολύτιμο παράδειγμα τους.
Το τελευταίο συμπυκνώνεται στη συμβουλή να αντισταθούμε στον πειρασμό να σηκώσουμε τα χέρια ψηλά μπροστά στο μοιραίο. Το βηματισμό σ’ αυτή την πομπή προς τιμήν της αξιοπρέπειας δίνει ο ίδιος ο δημιουργός που αν και στο τέλος κάθε περιπλάνησης κατέληγε πάντα στην ίδια ρημαγμένη πόλη, στις ίδιες γειτονιές όπου δολοφόνησε τα όνειρα του, εντούτοις δεν επέτρεψε ποτέ στον εαυτό του να γίνει ρίψασπις,τουλάχιστον για τούτο προσπάθησε. Εν κατακλείδι,αυτόν τον ιδιόρρυθμο ποιητή του απόδημου Ελληνισμού τον δονούσε πάντοτε ο βίος των απελπισμένων ανθρώπων που πικράθηκαν από την ματαίωση και απομονώθηκαν. Είναι εκείνοι οι άνθρωποι που έχοντας ρουφήξει πίκρες από το ποτήρι της ζωής κλείστηκαν στο καβούκι τους,αφήνοντας να τους προσπεράσει η χαρά,στην οποία ποτέ δεν πίστεψαν. Είναι,όμως,και εκείνοι που διατηρούν την πλάνη πως έζησαν ενώ στην ουσία δεν έζησαν και το μόνο που ξέρουν από τη ζωή είναι εκείνα που είδαν από τη χαραμάδα της απομόνωσης τους. Βέβαια,ο οικουμενικός αυτός ποιητής είναι ατομιστής και κλειστός αν όχι κρυψίνους, γι’ αυτό και αφήνει το παράδειγμα των ηρώων του να μιλήσουν για τον ίδιο και μέσω εκείνου στο άτομο που φέρει και αυτό το ίδιο ψυχικό άχθος. Δεν απευθύνεται δηλαδή στο πλήθος,αλλά στο ένα άτομο τον ομοιοπαθούντα. Και όταν δεν συμβουλεύει ανοιχτά σε παραινετικό δεύτερο πρόσωπο,χρησιμοποιεί διάφορα προσωπεία για να μας μιλήσει. Εύλογα,καταλαβαίνει κανείς πως ο Καβάφης δε θα άφηνε την ψυχική του κατάσταση έκθετη στο μάτι κάθε αναγνώστη. Η ψυχική του βαρυθυμία συνάγεται ως συμπέρασμα από πολλά στοιχεία ένα από τα οποία είναι και η ειρωνεία. Φυσικά, όπως και κάθε δημιουργός ως πρώτιστο μέλημα του δεν είχε να προσφέρει παρηγοριά ή να συμβουλέψει τους άλλους αλλά να παρηγορήσει -όσο αυτό είναι εφικτό- τον εαυτό του, να του υπενθυμίσει αστοχίες και να εξιλεωθεί για σφάλματα προβάλλοντας ένα τρόπο δράσης που έμαθε να εκτιμά.
Κανείς δε θα δει στον γέρο αυτό της νεοελληνικής ποίησης έναν ποιητή οικείο που είναι πρόθυμος να προσφέρει εύκολα παρηγορητικά διδάγματα,γιατί τέτοια δεν υπάρχουν και γιατί εκείνος ήταν απαρηγόρητος πάντα χωρίς όμως να προσφεύγει σε κανέναν άλλο πέρα από τον εαυτό του για να βρει κάποια ανακουφιστική σκέψη,χωρίς να ζητήσει έλεος. Απλώς, αφήνει στον αναγνώστη το πιο δύσκολο έργο, να σκεφτεί ενδοσκοπικά. Συμπληρωματικά, καθίσταται εναργές πως η ποίηση του εξωελλαδίτη λογοτέχνη δεν υγραίνει το μάτι αλλά συγκινεί με την πληθώρα νοημάτων που καλείται να ανιχνεύσει ο αναγνώστης. Το πεζολογικό ύφος μιας απογυμνωμένης ποίησης όπου απουσιάζουν οι λυρικές εκφράσεις οδύνης και τα καλλολογικά στολίδια δε λειτουργεί αποτρεπτικά στη δημιουργία συναισθημάτων στον αναγνώστη καθώς ο τόνος στα καβαφικά ποιήματα τον μουδιάζει σταδιακά συγκινώντας τον με τα βαριά ψυχικά φορτία που ανακαλύπτει στα ποιητικά υποκείμενα, χωρίς όμως να τον συναρπάζει. Ποίηση αδυσώπητα ρεαλιστική που μέσα στη λακωνικότητα της κατορθώνει να αγκαλιάσει έναν ολόκληρο κόσμο νοημάτων, όπως είναι η μοναξιά, η πλάνη της επιτυχίας, ο κίνδυνος της απομόνωσης, ο αγώνας ενάντια στο γήρας, ο αδιέξοδος έρωτας. Ο ρεαλισμός είναι ουσιώδης ακόμη και όταν το ποίημα έχει αλληγορική “επιδερμίδα”. Ποιήματα που αγαπάνε την ακριβολογία είναι τα ποιήματα του Καβάφη, ποιήματα που συνιστούν ανάγλυφες στάσεις ζωής.
Σε ανθρώπους που είτε εφησυχάζουν είτε πανικοβάλλονται ο Καβάφης προτάσσει την ασπίδα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας στη θωριά της οποίας μπορεί να δει κανείς τα σφάλματα του, το μεγαλύτερο από τα οποία είναι η παραίτηση. Η ασπίδα αυτή είναι σφυρηλατημένη από την πείρα και τη συσσωρευμένη γνώση που συλλέχθηκε με πικρία. Ανεξάρτητα από την προσωπική κρίση καθενός,που όπως και αυτή του γράφοντος είναι τέκνο πολλών και απείρως καταλληλότερων να γνωμοδοτούν για ποιητικά ζητήματα ανθρώπων, όλοι συμφωνούν στο μεγαλείο της ποιητικής πρωτοτυπίας του ανθρώπου που ζήτησε να γράψουν στην ταυτότητα του ως επάγγελμα τη λέξη ποιητής. Σίγουρα, ο τίτλος που έδινε στον εαυτό του του αποδόθηκε επάξια από τον αυστηρό κριτή του χρόνου. Ίσως, να ήξερε εντέλει ο ευφυής Αλεξανδρινός πως είχε δικαιωματικά κερδίσει μέσα στα τόσα χρόνια ποιητικής δημιουργίας την απήχηση τόσο στο σύγχρονο του αναγνωστικό κοινό αλλά και στις γενιές που θα ακολουθούσαν.
