Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη
Σε ακραίες και κρίσιμες ώρες και στιγμές, κρίνεται η ψυχή του καθενός. Όταν συγκεκριμένα ο ηρωισμός και η γενναιότητα, από τη μια μεριά, και η δειλία και υποταγή από την άλλη έρχονται τόσο κοντά, οδηγώντας την ύπαρξη σε καταστάσεις ανεξέλεγκτες, στο αναπόφευκτο πεπρωμένο σε τελική ανάλυση. Κάποιες φορές σε στιγμιαίες αιφνίδιες εκλάμψεις οποιασδήποτε κατεύθυνσης, κι άλλες σε μακροχρόνιο μαρασμό. Αυτά όμως αφορούν κάποιο άλλο βιβλίο του Χανς Φάλλαντα (Ο πότης) από τις Εκδόσεις Κίχλη, που κυκλοφόρησε πριν από ένα χρόνο (2013) στη χώρα μας, ακολουθώντας το πρώτο, τουτέστιν το Μόνος στο Βερολίνο (Πόλις, 2002). Στο ακόμα όμως αμετάφραστο στη χώρα μας βιβλίο του Χανς Φάλλαντα, Και τώρα, ανθρωπάκο; (Kleiner Mann, was nun?, Little Man, What Now?, 1932), παρακολουθούμε τη ζωή των απλών ανθρώπων στη Γερμανία στις αρχές της ύπουλα εγκυμονούσης δεκαετίας του 1930. Η ανεργία έχει φτάσει σε τρομακτικά επίπεδα και ο πληθωρισμός μειώνει ταχέως την αξία των μισθών, αλλά και των αποταμιεύσεων. Το Βερολίνο είναι σε προϊούσα κατάρρευση, μια πόλη όπου οι μισθοί είναι απαράδεκτα χαμηλοί και οι εργαζόμενοι πρέπει να ανταγωνιστούν με τους συναδέλφους τους για να διατηρήσουν τις πολύτιμες θέσεις εργασίας τους, αναπαράγοντας τη δυσπιστία μεταξύ τους με όποιο τρόπο μπορούν και με συχνά πισώπλατα μαχαιρώματα μεταξύ του εργατικού δυναμικού. Σε μια τέτοια τρομακτική εποχή όπως αυτή, το να μείνει έγκυος η κοπέλα κάποιου και να την παντρευτεί, είναι μια αλλόκοτη προοπτική, φαντάζει κάτι σαν μιας μορφής απονενοημένο διάβημα! Είναι η ιστορία του Johannes Pinneberg και της Emma Lämmchen Mörschel, που ξεκινούν την έγγαμη ζωή τους και τη μητρότητα, λίγο πριν έρθει στην εξουσία της χώρας τους το ναζιστικό κόμμα.
Τα μυθιστορήματα του Χανς Φάλλαντα ήταν διεθνή μπεστ σέλερ και πριν από τον πόλεμο, κι αυτός αναγνωρισμένος όσο και οι γερμανοί συνάδελφοί του, Τόμας Μαν και Χέρμαν Έσσε. Το 1932, το Χόλυγουντ γύρισε το μυθιστόρημα Και τώρα, ανθρωπάκο; (Little Man, What Now?) σε ταινία, αλλά όταν ο Χίτλερ έμαθε ότι η ταινία είχε γίνει από τους Εβραίους, ο Φάλλαντα άρχισε να προσελκύει την προσοχή της επικίνδυνης Γκεστάπο η οποία και τον χαρακτήρισε, το 1935, ανεπιθύμητο συγγραφέα. Αρνήθηκε να συμμετάσχει στο κόμμα των ναζί, συνελήφθη και φυλακίστηκε. Καθώς ο πόλεμος πλησίαζε στον ορίζοντα, αρνήθηκε να εγκαταλείψει την πατρίδα του, παρά τη διεθνή επιτυχία του. Η σωματική, πνευματική και ψυχική υπερένταση όλων αυτών των ετών, υπήρξαν τρομερό τίμημα για την διανοητική κατάσταση του Φάλλαντα, ο οποίος και πέθανε λίγο μετά τον πόλεμο, το 1947. Το βιβλίο Και τώρα, ανθρωπάκο; είναι μια, κατά κάποιο τρόπο, ενδιαφέρουσα εναρμόνιση με το μεταγενέστερο μυθιστόρημα του Φάλλαντα Μόνος στο Βερολίνο, αμφότερα παρέχουν μια άποψη της ποιότητας της ζωής, ένα περιβάλλον όπου οι άνθρωποι εργάζονται και παλεύουν σε ένα όλο και πιο συγκεχυμένο, περίεργο και εχθρικό κόσμο, από πάσης πλευράς. Οι χαρακτήρες του Φάλλαντα δεν είναι πολιτικά σκεπτόμενοι πολίτες, αλλά είναι από τα άτομα που εμπλέκονται στον κύκλο της καθημερινής ζωής όπου η πολιτική τα επηρεάζει σταδιακά, αλλά χωρίς τελικά να πάρουν ξεκάθαρα θέση υπέρ της μιας ή της άλλης πλευράς και ιδεολογίας, με κάποιας μορφής ενθουσιασμό ή υποψία απόρριψης της περιρρέουσας πολιτικής κατάστασης. Αισθάνονται ότι προσβάλλονται, επηρεάζονται από τα εν εξελίξει γεγονότα, τα οποία σιγά-σιγά φαίνεται ότι καταστρέφουν την ειρηνική ζωή τους, αλλά δεν προχωρούν σε ανάλυση τού γιατί συμβαίνουν όλες αυτές οι δραματικές αλλαγές. Οι χαρακτήρες του απλώς προσπαθούν να τα βγάλουν πέρα, να βρουν ένα δωμάτιο σ’ ένα σπίτι, να στεγαστούν, για να ζήσουν εκεί και να εξασφαλίσουν το καθημερινό τους φαγητό και λίγες μερίδες κρέατος την εβδομάδα.
Το βιβλίο ξεκινάει σε μια γυναικολογική κλινική, όπου ο Johannes και η Lämmchen έχουν πάει για την παροχή συμβουλών σχετικά με την αντισύλληψη, όπου ακούν έκπληκτοι τον γιατρό τους να λέει μόνο ότι «…είναι πολύ αργά για πρόληψη. Μάλλον θα έλεγα βρισκόμαστε στον δεύτερο μήνα…» Οι γονείς της Lämmchen αντιμετωπίζουν την είδηση του επικείμενου γάμου με φανερή περιφρόνηση, δίνοντάς τους ένα πάρτι αρραβώνων το οποίο συνοδεύεται από προφητείες επικείμενης κοινωνικής καταστροφής. Μετά τις σχετικές, έστω υποκριτικές και συνήθεις ευλογίες της στιγμής, το νεαρό ζευγάρι ψάχνει να βρει κάποιο οίκημα, ένα δωμάτιο, κάτι που τελικά κατορθώνει, αλλά στα άκρα ενός μικρού προαστίου, όπου συνυπάρχει με μια εκκεντρική ηλικιωμένη γυναίκα. Οι εργοδότες χλευάζουν τον Johannes με επανειλημμένες απειλές απολύσεων, και όπως φαίνεται η διατήρηση της δουλειάς του εξαρτάται από τον αν θα παντρευτεί την κόρη του αφεντικού του, γεγονός που τον αναγκάζει να κρύψει τον πρόσφατο γάμο του. Η αλήθεια βγαίνει στην επιφάνεια σύντομα και φυσικά ακολουθεί η αναπόφευκτη παύση. Μετά από μια τρομερή περίοδο ανεργίας, η μητέρα της Lämmchen έρχεται σε επαφή με την κόρη της και της ανακοινώνει ότι μια θέση εργασίας σε ένα πολυκατάστημα αναμένει τον Johannes στο Βερολίνο, ευγενική …προσφορά του νέου φίλου της, Herr Jachmann. Είναι περιττό να ειπωθεί ότι η ζωή στο Βερολίνο εξακολουθεί να είναι γεμάτη δυσκολίες και απογοητεύσεις. Το μωρό έρχεται, αλλά από εκείνη τη στιγμή η διαμονή του ζευγαριού στο δωμάτιο κρίνεται περίπου ως ακατάλληλη ακόμα και για μια μικρή οικογένεια. Ο τίτλος του μυθιστορήματος αποδεικνύεται ιδιαίτερα κατάλληλος για το βιβλίο, δεδομένου ότι ο Johannes παλεύει με τη φτώχεια, προσπαθώντας να ικανοποιήσει στοιχειώδεις ανάγκες της γυναίκας και του παιδιού του.
Ανάμεσα σε όλα τα τρομερά γεγονότα που συμβαίνουν με τους πρωταγωνιστές του βιβλίου του, ο Φάλλαντα τοποθετεί κατάλληλα, ενδιάμεσα στο κείμενο, το χιούμορ και τη σάτιρα. Μερικές τάξεις των ανθρώπων, ας πούμε, δεν υποφέρουν ποτέ, ό,τι κι αν συμβαίνει στον κόσμο γύρω τους. Η μητέρα του Johannes είναι ένα παράδειγμα ανθρώπου που «ζει μεταξύ των ρωγμών», οργανώνοντας συναντήσεις στις οποίες οι άνδρες έρχονται σε επαφή με ελκυστικές νεαρές γυναίκες που είναι σαφώς διαθέσιμες για κάτι περισσότερο από την απλή και συνήθη κοινωνικοποίηση των παρισταμένων και προσκεκλημένων. Ο φίλος της, Herr Jachmann, είναι η κλασσική περίπτωση νεαρού που ζει στο Βερολίνο της δεκαετίας του 1930, με γεμάτη την τσέπη τη μια μέρα και απελπισμένος την επομένη.
Τα τελευταία χρόνια τα βιβλία του Χανς Φάλλαντα βρίσκονται και πάλι στα ράφια των βιβλιοπωλείων, σε νέες μεταφράσεις και εκδόσεις. Σε μια εποχή που το ενδιαφέρον για την ιστορία φαίνεται να αυξάνεται, τα βιβλία του γερμανού συγγραφέα δίνουν μια συναρπαστική γεύση του πώς ήταν η καθημερινή ζωή των απλών πολιτών, την ώρα που οι εθνικοί ηγέτες προετοιμάζονταν για τον μεγάλο πόλεμο. Παράλληλα τα μυθιστορήματα του Φάλλαντα είναι πάρα πολύ ευανάγνωστα, καθώς η μια σελίδα οδηγεί ταχύτατα στις άλλες που έπονται, για να διαβάσει κάποιος τη συνέχεια της υπόθεσης. Το βιβλίο συστήνεται ιδιαίτερα σε όσους βρίσκουν κάποιο ενδιαφέρον στην Ευρώπη την εποχή του μεσοπολέμου.
Το Και τώρα, ανθρωπάκο; είχε μεγάλη επιτυχία στις Ηνωμένες Πολιτείες και το Ηνωμένο Βασίλειο, αλλά γενικώς βρισκόταν σε σχετική αφάνεια για αρκετές δεκαετίες. Εκδόθηκε αρχικά ένα χρόνο πριν από την άνοδο του Αδόλφου Χίτλερ στην εξουσία και σήμερα θεωρείται κλασσικό, με δεδομένη την έντονη περιγραφή των τελευταίων ημερών της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Το βιβλίο αυτό καθιέρωσε τον Φάλλαντα ως σημαντικό συγγραφέα και απεικονίζει την κατάσταση των νεαρών γερμανών κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, και ιδιαίτερα τις επιπτώσεις του πολέμου και της οικονομικής κατάρρευσης.
Αφορμή ανάδευσης του παραπάνω κειμένου, στάθηκε η ανακοίνωση του συλλόγου εργαζομένων μεγάλης αλυσίδας πολιτισμού, όπου όπως τουλάχιστον καταγγέλλουν, η εργοδοσία με ειδικά μηχανάκια σκανάρει την αποδοτικότητα των υπαλλήλων του, καταγράφοντας τις ατομικές πωλήσεις ενός εκάστου και φυσικά διαιρώντας τους σε καλούς και κακούς, αποδοτικούς ή μη. Ο ανταγωνισμός, η έλλειψη αλληλεγγύης μεταξύ των εργαζομένων, η απειλή απολύσεων στο προαναφερόμενο βιβλίο του Φάλλαντα και το Βερολίνο του μεσοπολέμου, θυμίζουν εποχές δικές μας, εν μέσω πολύχρονης οικονομικής ύφεσης την οποία βιώνει με το χειρότερο τρόπο η κοινωνία μας ‒ή μήπως τελικά συμβαίνει το αντίθετο; Είναι ίσως ο προάγγελος παρεμφερών διαδικασιών στον ευρύτερο δημόσιο τομέα, αν και για να είμαστε περισσότερο ειλικρινείς, εκεί ήδη άρχισε με τη βαθμολογία και ποσοτικοποίηση των υπαλλήλων από πλευράς απόδοσης, με άγνωστες επί του παρόντος συνέπειες! Ο παρατηρούμενος αγώνας παραλογισμού θυμίζει τις εποχές του μεσοπολέμου, της εύθραυστης δημοκρατίας της Βαϊμάρης, σε πολλές εκδοχές και συνιστώσες. Και ελπίζουμε βεβαίως, όχι σε όλες!
