Έπος και πολιτική στα χρόνια του Όθωνα (1832-1862):
η Τουρκομάχος Ελλάς του Αλεξάνδρου Σούτσου
Η επική ποιητική σύνθεση με τίτλο Τουρκομάχος Ελλάς του Αλεξάνδρου Σούτσου εκδόθηκε το 1850, στο μέσον δηλαδή της βασιλείας του Όθωνα (1832-1862) [1]. Το εν λόγω αφηγηματικό-ιστορικό ποίημα γνώρισε ευρύτατη απήχηση στην εποχή του, αλλά και μετέπειτα, όπως μαρτυρούν οι δύο επόμενες εκδόσεις (η δεύτερη το 1873 και η τρίτη το 1882). Το ποιητικό έργο και των δύο αδελφών Σούτσων εθεωρείτο στον καιρό τους ως ένα εξαιρετικό πνευματικό επίτευγμα, αλλά δυστυχώς στις μέρες μας είναι πια αφημένο στην τύχη του, σχεδόν λησμονημένο από τους μοντέρνους μελετητές. Ο λόγος της εγκατάλειψης του ποιητικού έργου των δύο αδελφών είναι πιθανόν η αρχαΐζουσα γλώσσα στην οποία είναι γραμμένο και γι’ αυτό, επομένως, ακατάληπτο από την νεώτερη γενιά. Οι μονομερείς αισθητικές τους επιλογές, αλλά και η εδραία προσκόλλησή τους στο πρόσωπο του Όθωνα, τούς κατέστησαν στην συνείδηση του κόσμου ως την ενσάρκωση του συντηρητισμού και έτσι δεν τους δόθηκε η σημασία που έπρεπε.
Οι Σούτσοι γενικώς ήταν πρωτοπόροι στη διαμόρφωση της ελληνικής διανόησης: υπήρξαν οι εισηγητές του Ρομαντισμού στην Ελλάδα μετά το πέρας της Επανάστασης του 1821, μαζί με τον Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή [2]. Η λογοτεχνική και πολιτική τους δραστηριότητα είναι παράλληλες και ταυτόσημες συνάμα, μέσα από τις οποίες εκφράζουν τους ποικίλους κοινωνικούς τους προβληματισμούς, οι οποίοι εντοπίζονται στο πεδίο του Διαφωτισμού και σε έναν πρώιμο ανεδαφικό σοσιαλισμό [3]. Τηρουμένων των αναλογιών, η πολιτική στάση των Σούτσων είναι, θα λέγαμε, κάπως ιδιαίτερη: υποστηρίζουν την Αντιβασιλεία και τον βασιλιά Όθωνα, αλλά κατακρίνουν τους εκάστοτε υπουργούς, αφού θεωρούν ότι ο λόγιος έχει το καθήκον να ελέγχει τις όποιες πιθανές καταχρήσεις [4].
Σε αυτήν την ηθική αποστολή εντάσσεται και η προσπάθεια του Αλεξάνδρου Σούτσου να συνθέσει ένα επικό ποίημα, με το οποίο θα ολοκλήρωνε τοιουτοτρόπως την πολιτική και κοινωνική του διαδρομή στο νέοτευκτο ελληνικό βασίλειο [5]. Η Τουρκομάχος Ελλάς, όπως ανακοινώνεται φιλόδοξα από το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης, αποτελείται από «δώδεκα άσματα», με τον πρώτο τόμο να περιέχει τέσσερα άσματα (αυτά μόνον έγραψε ο ποιητής). Σκοπός της εν λόγω ποιητικής σύνθεσης είναι η εξύμνηση του ηρωικού αγώνα της Ελλάδας κατά των Τούρκων κατακτητών, ιδωμένου μέσα σε ένα επικό αφηγηματολογικό πλαίσιο [6]. Ίσως ο Σούτσος να απέβλεπε στη δημιουργία μιας νέας λογοτεχνικής παράδοσης, αυτής του νεοελληνικού έπους, η οποία θα γονιμοποιούσε μια σειρά από έργα προορισμένα να μνημειώσουν την αναγέννηση της Ελλάδας κατά τον 19ο αιώνα και εξής.
Η Τουρκομάχος Ελλάς είναι ένα έπος «αιτιολογικό» της εθνικής ταυτότητας, το οποίο συνετέθη σε μια εποχή όπου υπήρχε μια διάχυτη αβεβαιότητα για την πορεία και την εξέλιξη του κράτους. Η ιστορική πραγματικότητα των μέσων του 19ου αιώνα ήταν εξαιρετικά δυσχερής για το αναιμικό ελληνικό βασίλειο, το οποίο ευρισκόταν ανάμεσα σε μεγάλης κλίμακας γεωστρατηγικές μεταβολές και κατ’ ουσίαν αδυνατούσε να τις παρακολουθήσει με επιτυχία.
Η εργασία μας λοιπόν στοχεύει στο να αναδείξει τις πολιτικές απόψεις του Α. Σούτσου, έτσι όπως αυτές αναδεικνύονται στο ποίημα, προκειμένου να πείσει τους αναγνώστες του –Έλληνες υπηκόους του βασιλείου– για τη διαφορετική Ελλάδα που προσδοκούσε να ζήσει. Ο Σούτσος κατασκευάζει ένα εθνικό μυθολογικό έπος, το οποίο εξαίρει τα κατορθώματα των αγωνιστών του 1821, προβάλλοντας την αρχαία Ελλάδα ως μια «αναστημένη» προσωπικότητα, ως μια υψηλόφρονα Ιδέα. Το θεωρητικό ζητούμενο εδώ είναι ότι ο ποιητής προσπάθησε να αποδώσει στο ελληνικό έθνος μια νέα εποποιΐα δυναμένη να επανασυνδέσει τη μοντέρνα πραγματικότητα με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, αλλά και να αναπροσδιορίσει τις νέες πολιτικές συνισταμένες μέσα σε ένα ρομαντικότροπο πλαίσιο.
Στον Πρόλογο του έργου εντοπίζονται όλες οι προγραμματικές σκέψεις του ποιητή αναφορικά με την εν γένει στοχοθεσία του. Αρχικώς, ομολογεί ότι το ποίημά του αποτελείται από δώδεκα άσματα (δώδεκα «ραψωδίες»), από τα οποία δημοσίευσε τα τέσσερα πρώτα, γιατί υπήρχε ο φόβος της λογοκρισίας από την πλευρά της κρατικής εξουσίας. Εν γένει, ο σκοπός του ποιητή είναι διφυής: να εξυμνήσει τις ηρωικές πράξεις της νέας Ελλάδας, αλλά και να προσφέρει στο έθνος Εποποιΐα. Ως προασπιστής του Όθωνα, ο Σούτσος είχε μάλλον αντιληφθεί τη διάχυτη δυσαρέσκεια που επικρατούσε στις λαϊκές μάζες για τις αυθαιρεσίες των διαφόρων υπουργών και έτσι ήθελε να αναζωπυρώσει το εθνικό αίσθημα και να εξυψώσει την ηρωικότητα των νέων Ελλήνων ως εφάμιλλης των αρχαίων προγόνων:
«[…] νὰ διαιωνίσω τὰς ἡρωικὰς πράξεις τῆς νέας Ἑλλάδος καὶ νὰ δώσω εἰς τὸ ἔθνος μου Ἐποποιΐαν. Ἴσως ἀπέτυχον· ἀλλ’ ὁ διαλογισμός μου ὑπῆρξεν αὐτός.» [7]
Συνεχίζοντας, λέγει ότι:
«ἔγραψα βίβλον Ὁμηρικὴν καὶ οὐχὶ Θουκυδίδειον. Ἑπομένως οὐδενὸς ψόγου βέλος φθάνειε με ἂν τυχὸν ἢ ὄνομά τι, ἢ μάχην τινά, ἢ ἄλλην λεπτομέρειαν παρέλειψα. Πλὴν εἰρήσθω ἐν παρόδῳ· καί τοι δυνάμενος ν’ ἀπομακρυνθῶ πολὺ καὶ πολλάκις τῶν διατρεξάντων, ἐπεμελήθην ὅμως νὰ παραμείνω εἰς αὐτά.» [8]
Έκδηλη είναι εδώ η αναφορά στην μέθοδο επεξεργασίας και χειρισμού του υλικού του κατά τη συγγραφή της Τουρκομάχου Ελλάδας. Εκφράζει την προτίμησή του προς μια συγκεκριμένη μέθοδο την οποίαν προκρίνει ως την καταλληλότερη για την εντελῆ επίτευξη του στόχου του. Ο Σούτσος, όπως λέγει, συνέγραψε «βίβλον Ὁμηρικὴν καὶ οὐχὶ Θουκυδίδειον». Ταυτίζεται λοιπόν εκ προοιμίου με τους επικούς ποιητές (και συνάμα με τους μυθιστοριογράφους αλλά με έμμεσο τρόπο), οι οποίοι επιλέγουν να ξεκινήσουν την ιστορία τους από την μέση και μετά· η απόδοση του επιθετικού προσδιορισμού ὁμηρικὴ στο βιβλίο απηχεί την τήρηση της κλασικής ευταξίας μέσα στο ποίημα και τονίζει ότι το πρότυπο είναι η ομηρική εποποιΐα. Παρέλειψε κάποιες λεπτομέρειες στα παρατιθέμενα γεγονότα, αλλά αυτοδικαιολογείται ισχυριζόμενος ότι συνέγραψε ποίηση και όχι ιστορία. Δεν τηρείται κάποια αυστηρή χρονική σειρά των γεγονότων· η αφήγηση ξεκινά από επιλεγμένα περιστατικά της Επανάστασης και έτσι διαπιστώνουμε ότι διαστρωματώνονται πολλά χρονικά και γεωγραφικά επεισόδια.
Ως προς την προαναφερθείσα μέθοδο των επικών ποιητών οφείλουμε να λάβουμε υπ’ όψει και την θεωρία του Αριστοτέλη περί ενότητας του μύθου [9] και έτσι να συμπεράνουμε ότι ο ποιητής μας επικεντρώνεται κυρίως στην πρᾶξιν της επανάστασης, δίχως να παρουσιάσει εν εκτάσει όλες τις περιπέτειες των ηρώων. Πολλές είναι και οι περιπτώσεις που μέσα στο κείμενό του εγγράφεται και το θαυμαστόν στοιχείο, μια ρομαντική επιταγή που επικουρεί την οικοδόμηση του φαντασιακού. Η επιλογή αυτή αναδεικνύει το μυθώδες γύρω από το πρόσωπο των αγωνιστών του 1821. Τα ιστορικά όμως γεγονότα δεν υφίστανται αλλαγές, αλλά παρατίθενται αυτούσια και στην αληθινή τους διάσταση:
«Ἡ μετὰ τοῦ Παλάσκα καὶ Νούτσου ἔρις τοῦ Ὀδυσσέως καὶ τὸ πανόραμα τῆς Κορίνθου εἰς τὸ πρῶτον Ἆσμα […] ἡ φρενοβλάβεια τῆς αἰχμαλωτίδος Χίας, ἡ σφαγὴ τοῦ δεσμώτου Κιαμὴλ-Βεη, ἡ αὐτοκτονία τοῦ φρουράρχου Ἀχιλλέως καὶ τὸ ἐνύπνιον τοῦ μεταμελουμένου Ὀδυσσέως, στηρίζονται εἰς την ἀλήθειαν.» [10]
Άρα, διακρίνουμε ότι ο ποιητής αναμιγνύει το μυθώδες με την πραγματική ιστορική διάσταση, εκπληρώνοντας έτσι το αίτημα για αλήθεια αλλά και την λογοτεχνική σύμβαση της επι-νοήσεως. Προκρίνεται όμως η επική διήγηση, καθώς θεωρείται ως η προσφορότερη για την περιγραφή των γεγονότων σε λογοτεχνικό καμβά.
Ο κεντρικός ήρωας του ποιήματος είναι η Ελλάδα των αγώνων και των θυσιών. Είναι η πατρίδα για την οποίαν πολέμησαν όλες οι μεγάλες προσωπικότητες του Αγώνα. Ο Σούτσος την εξυμνεί με μια συγκεκριμένη μετρική μορφή: τον δεκασύλλαβο στίχο και όχι τον δεκαπεντασύλλαβο, γιατί ο πρώτος εκφέρεται γρηγορότερα από τον δεύτερο, και με αυτόν αποδόθηκαν η Ιλιάδα και η Απελευθερωθείσα Ιερουσαλήμ του Τορκουάτο Τάσσο. Μας αποκαλύπτει τα λογοτεχνικά του πρότυπα ο Σούτσος, για να ταυτισθεί έτσι με δύο από τα πιο σημαντικά έπη του δυτικού πολιτισμού [11]. Πόλεμος, καταστροφή και αποτίναξη του κακού είναι εδώ το αισθητικό πρόταγμα. Η επιλογή γίνεται για λόγους ιδεολογικούς και ιστορικοκοινωνικούς. Η πολιτική διαφώτιση επιτυγχάνεται μόνον μέσω μιας θαυμαστής εποποΐας, γιατί η σαγήνη της λογοτεχνικής διήγησης και η συνυφασμένη περιπέτεια είναι τα εργαλεία για την προσήλωση του αναγνώστη στο μήνυμα του έργου.
Παραλλήλως δηλώνει ότι ο φίλος του, Τριαντάφυλλος Πατσούρας, τον παρακίνησε να συγγράψει το ποίημα στη «δημώδη διάλεκτον». Ο Σούτσος υποστηρίζει όμως ότι, με τη σύντονο εργασία πολλών λογίων, η νέα ελληνική γλώσσα ενισχύθηκε και εμπλουτίσθηκε με νέο λεξιλόγιο. Επομένως, οι νέοι Έλληνες δύνανται να καταλάβουν την αρχαΐζουσα των λογίων. Δημιουργήθηκε δηλαδή ένα νεότευκτο γλωσσικό κράμα, όπως η αιολοδωρική και ιωνική διάλεκτος των επών [12]. Πρόκειται για μια ιδιότυπη καθαρεύουσα, ένα αμιγώς σούτσειο γλωσσικό προϊόν, που παραπέμπει σε μια αρχαιοπρεπή έκφραση, σύμφωνα και με τις επικρατούσες συνθήκες της περιόδου [13]. Στο σημείο αυτό σταματά την παρουσίαση της μεθόδου επεξεργασίας του υλικού του, όπως και των κειμενικών χαρακτηριστικών του έργου του.
Ακολούθως, προχωρά στον σχολιασμό της κοινωνικής, πολιτισμικής και οικονομικής πραγματικότητας. Συγκρίνει την προεπαναστατική Ελλάδα με αυτήν της εποχής του και διαπιστώνει ότι η πρώτη ήταν καλλίτερη, γιατί χαρακτηριζόταν από ελευθερία, ενώ η δεύτερη ταλανίζεται από την κακή διακυβέρνηση φαύλων ανθρώπων, που αποσκοπούν μόνον στο συμφέρον τους. Αμέσως σπεύδει να εκφράσει την νομιμοφροσύνη του στο πρόσωπο του Όθωνα, για να μην θεωρηθεί επικριτής του και έτσι να υποστεί μια πιθανή απαγόρευση το ποίημα:
«Βασιλεῦ! πρὸς σὲ ἤδη ἀποτείνω τὸν λόγον· ἱκετεύω δὲ τὸν Θεὸν νὰ δώσῃ πειθὼ εἰς τὴν γλῶσσαν μου καὶ νὰ μὴ ἐκφύγῃ ἀπὸ τῶν χειλέων μου φράσις δυναμένη νὰ σὲ παροργίσῃ· διότι θέλω πρὸ παντὸς τὸ καλὸν τοῦ ἔθνους μου, τοῦτο δὲ σὺ μόνος δύνασαι νὰ πράξῃς.» [14]
Αναλύει τα κακώς κείμενα της χώρας και παράλληλα καταθέτει τις προτάσεις του για την εξυγίανση συνολικώς του δημοσίου βίου. Στηλιτεύει συγκρατημένα τον συγκεντρωτισμό του βασιλιά, ένα τρόπο διακυβέρνησης που αποτελεί τροχοπέδη για την ανάπτυξη της χώρας, και προτείνει την αποκέντρωση των εξουσιών σε πρόσωπα εγνωσμένου κύρους και ικανότητας. Θεωρεί ότι η ανάρρηση στα αξιώματα ανικάνων ανθρώπων είναι το ουσιαστικότερο πρόβλημα υπανάπτυξης του κράτους [15]. Επίσης, η κατάργηση της διάκρισης των εξουσιών, η αθέτηση των άρθρων του Συντάγματος του 1844 και η «εξαπάτηση» των προστατίδων Δυνάμεων είναι οι αυθαιρεσίες που οδηγούν το κράτος στην κατάρρευση.
Επισημαίνει τη γενικότερη αβελτερία που χαρακτηρίζει τον δημόσιο βίο της Ελλάδας και εν ταυτώ καταθέτει τις προτάσεις του για τη βελτίωση της εσωτερικής αλλά και της εξωτερικής εικόνας της χώρας. Το έπος Τουρκομάχος Ελλάς υπηρετεί αυτόν τον εκπεφρασμένο σκοπό: α) να λειτουργήσει ως ηθικό πρότυπο για τη διόρθωση των αδυναμιών του κράτους, και β) να τονίσει την εγγενή μαχητικότητα του Γένους και την έντονη ροπή του προς την ελευθερία. Η Τουρκία είναι ο «αναγκαίος», αλλά και ο πραγματικός εχθρός για να υλοποιηθεί το εν λόγω αίτημα, και ο αγώνας της Εθνεγερσίας το θεμελιώδες ιστορικό υπόβαθρο. Οι στίχοι του ποιήματος απηχούν τη μεταμφιεσμένη αγανάκτηση του λαού κατά των αποτυχημένων οθωνικών κυβερνήσεων και διαφωτίζουν εναργώς την ποιητική δυναμική που εγκρύπτεται στην προσπάθεια του Σούτσου να συνθέσει ένα έπος που να τεκμηριώνει την πίστη των Νέων Ελλήνων στις αξίες της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Ως ένας εκ των «πατέρων του Συντάγματος», όπως ο ίδιος λέγει, διατυπώνει την αφοσίωσή του στην ελευθερία του λόγου και ότι είναι έτοιμος να θυσιαστεί για τα αυτονόητα [16]. Τελικός αποδέκτης όλου αυτού του εγχειρήματος είναι η ελληνική νεολαία, της οποίας η πνευματική και η ηθική διάπλαση είναι το ύστατο διακύβευμα. Η αισθητική πρόθεση αλλά και η αποτελεσματικότητα του τραγουδιού (χαρακτηριστικά της ρομαντικής ποιητικής) είναι ο σπουδαιότερος στόχος και η ύψιστη προσδοκία του ποιητή [17].
Σημειώσεις
1. Ο πλήρης τίτλος της πρώτης έκδοσης είναι: Α. Σούτσος, Ἡ Τουρκομάχος Ελλάς: Ποίημα επικόν εις άσματα δώδεκα, υπό Αλεξάνδρου Σούτσου, τόμος πρώτος περιέχων άσματα τέσσερα, εκ της Τυπογραφίας Ι. Αγγελοπούλου, ἐν Ἀθήναις 1850. Το ποίημα είναι προσπελάσιμο σε ηλεκτρονική μορφή (αρχείο pdf) στον ιστότοπο του Πανεπιστημίου Κρήτης, στην εξής διεύθυνση: https://anemi.lib.uoc.gr/search/?dtab=m&search_type=simple&search_help=&display_mode=overview&wf_step=init&show_hidden=0&number=10&keep_number=10&cclterm1=&cclterm2=&cclterm3=&cclterm4=&cclterm5=&cclterm6=&cclterm7=&cclterm8=&cclfield1=&cclfield2=&cclfield3=&cclfield4=&cclfield5=&cclfield6=&cclfield7=&cclfield8=&cclop1=&cclop2=&cclop3=&cclop4=&cclop5=&cclop6=&cclop7=&isp=&display_help=0&offset=1&search_coll[metadata]=1&&stored_cclquery=creator%3D%28%CE%A3%CE%BF%CF%8D%CF%84%CF%83%CE%BF%CF%82%2C+%CE%91%CE%BB%CE%AD%CE%BE%CE%B1%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%BF%CF%82%2C%29&skin=&rss=0&show_form=&export_method=none&display_mode=detail&ioffset=1&offset=9&number=1&keep_number=10&old_offset=1&search_help=detail (επίσκεψη την 29-8-2022). Στο εξής θα παραπέμπουμε σε αυτήν την έκδοση.
2. Βλ. Ν. Βαγενάς, «Ο ουτοπικός σοσιαλισμός των αδελφών Σούτσων», στο: Ν. Βαγενάς (επιμ.), Από τον Λέανδρο στον Λουκή Λάρα: μελέτες για την πεζογραφία της περιόδου 1830-1880, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 1997, σ. 44.
3. Στο ίδιο. Είχαν ιδρύσει μια εφημερίδα, τον Ήλιο, την οποίαν χρησιμοποιούσαν για να μεταδίδουν αυτές τις πολιτικές ιδέες. Βλ. Ε. Φουρναράκη, Η εφημερίδα Ήλιος του Παναγιώτη Σούτσου. 1833: περιλήψεις-ευρετήρια, Εταιρεία Μελέτης του Νέου Ελληνισμού, Αθήνα 1986. Ενδεικτικά, ο αναγνώστης μπορεί να ανατρέξει στον εξής ηλεκτρονικό σύνδεσμο για να δει τα τεύχη 1-38 της εν λόγω εφημερίδας: https://books.google.gr/books?id=I1pEAAAAcAAJ&pg=PA170&dq=%CE%89%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CF%82+%CE%B5%CF%86%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%AF%CE%B4%CE%B1+%CF%83%CE%BF%CF%85%CF%84%CF%83%CE%BF%CE%B9&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwi-ydP2zOz5AhWZQfEDHR7mAZcQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%CE%89%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CF%82%20%CE%B5%CF%86%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%AF%CE%B4%CE%B1%20%CF%83%CE%BF%CF%85%CF%84%CF%83%CE%BF%CE%B9&f=false (επίσκεψη την 29-8-2022).
4. Βλ. Βαγενάς (επιμ.), Από τον Λέανδρο στον Λουκή Λάρα, ό.π., σ. 45.
5. Για την οθωνική περίοδο, βλ. Γ. Τ. Τσερεβελάκης, «Η βασιλεία του Όθωνα (1833-1862)», στο: Η Ελλάδα την εποχή του Όθωνα, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα χ.χ.
6. Βλ. Mis de Queux de Saint-Hilaire, «Alexandre Soutzos, le poète national de la Grèce moderne. Sa vie et ses oeuvres», Annuaire de l’Association pour l’encouragement des études grecques en France 8 (1874), σσ. 430-431.
7. Τουρκομάχος Ἑλλάς, σ. γ΄.
8. Στὸ ἴδιο.
9. Βλ. Ποιητική, 1451a, 22-30.
10. Τουρκομάχος Ἑλλάς, σσ. γ΄-δ΄.
11. Βλ. Τουρκομάχος Ἑλλάς, σ. ε΄.
12. Στο ίδιο, σ. ϛ΄.
13. Οι αισθητικές προϋποθέσεις των πανεπιστημιακών ποιητικών διαγωνισμών και οι αρχαΐζουσες γλωσσικές των αδελφών Σούτσων ωθούν την ποίηση σε μια αρχαιοπρεπή έκφραση. Βλ. Γ. Λ. Λέφας, Ο Αλέξανδρος Σούτσος και οι επιδράσεις του έργου του στους συγχρόνους του, διδ. διατρ., Αθήνα 1979, σ. 25.
14. Στο ίδιο, σ. η΄.
15. Στο ίδιο, σ. ια΄.
16. Βλ. Τουρκομάχος Ἑλλάς, σ. ιδ΄.
17. Βλ. Παν. Μουλλάς, «Αλέξανδρος Σούτσος». Ρήξεις και συνέχειες. Μελέτες για τον 19ο αιώνα, εκδ. Σοκόλη, Αθήνα 1993, σσ. 242-243.
Βιβλιογραφικές αναφορές:
Mis de Queux de Saint-Hilaire, «Alexandre Soutzos, le poète national de la Grèce moderne. Sa vie et ses oeuvres», Annuaire de l’Association pour l’encouragement des études grecques en France 8 (1874), σσ. 407-440.
Βαγενάς Ν., «Ο ουτοπικός σοσιαλισμός των αδελφών Σούτσων», στο: Ν. Βαγενάς (επιμ.), Από τον Λέανδρο στον Λουκή Λάρα: μελέτες για την πεζογραφία της περιόδου 1830-1880, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 1997, σσ. 44-58.
Λέφας Γ. Λ., Ο Αλέξανδρος Σούτσος και οι επιδράσεις του έργου του στους συγχρόνους του, διδ. διατρ., Αθήνα 1979.
Σούτσος Α., Η Τουρκομάχος Ελλάς: Ποίημα επικόν εις άσματα δώδεκα, υπό Αλεξάνδρου Σούτσου, τόμος πρώτος περιέχων άσματα τέσσερα, εκ της Τυπογραφίας Ι. Αγγελοπούλου, εν Ἀθήναις 1850.
Τσερεβελάκης Γ. Τ., «Η βασιλεία του Όθωνα (1833-1862)», στο: Η Ελλάδα την εποχή του Όθωνα, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα χ.χ., σσ. 8-41.
Φουρναράκη Ε., Η εφημερίδα Ήλιος του Παναγιώτη Σούτσου. 1833: περιλήψεις-ευρετήρια, Εταιρεία Μελέτης του Νέου Ελληνισμού, Αθήνα 1986.
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Ζωγραφική: Γεώργιος Μαργαρίτης (∼1845). Δείτε τα περιεχόμενα του έβδομου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
