1. Ο αναγνώστης του ποιήματος μοιάζει με κάποιον που ξάφνου πέφτει σε γκρεμό. Ψάχνει επειγόντως κάποιο κλαράκι για να πιαστεί και να σωθεί. Το κλαράκι μπορεί να είναι ένας μόνο στίχος, μπορεί όμως να είναι και ολόκληρο το ποίημα. Να θυμάσαι όμως πως αν σωθεί, ποίημα γι’ αυτόν θα είναι τ’ όνομά σου.
2. Διάβαζε διαρκώς και γράφε πολύ όσο είσαι νέος, συμβούλευε ο Σεφέρης. Μετά θα χαθεί ο ενθουσιασμός, θα απομυθοποιηθούν οι ήρωες, θα αμβλυνθούν τα κριτήριά σου. Μετά μπορεί και να γράφεις μόνο από υποχρέωση ή ανία –σκέψου πόσοι της γενιάς του 70 συνεχίζουν από κεκτημένη ταχύτητα την προσπάθεια.
2β. Διάβαζε διαρκώς και γράφε πολύ όσο είσαι νέος, συμβούλευε ο Σεφέρης. Μετά σώζεσαι μόνο επειδή έχεις βελτιώσει σε τέτοιο βαθμό την τεχνική σου δεξιότητα που μπορείς να κρύψεις το ότι έχεις χάσει κάθε έμπνευση. Αν έχεις βελτιώσει την τεχνική σου. Αν είχες ποτέ έμπνευση.
3. Ψαρεύοντας έρχεται η θάλασσα, έλεγε ο Ελύτης. Γράφοντας έρχεται το ποίημα, έτσι μόνο. Μην περιμένεις την έμπνευση, δεν υπάρχει. Αυτό που άλλοτε έλεγαν Μούσα, έμπνευση, φαντασία είναι ένας συνδυασμός μνήμης, τεχνικής/συνδυαστικής ικανότητας και αναγνώσματών.
4. Όταν διαβάζεις ένα σπουδαίο ποίημα, καθυστέρησε όσο μπορείς σπουδάζοντας τη δομή και το ύφος του. Αποφάσισε γιατί σου αρέσει και προσπάθησε ν’ αφομοιώσεις δημιουργικά τους τρόπους του. Άφησέ το να σε γονιμοποιήσει. Φτιάξε τα δικά σου κριτήρια.
5. Έχε κατά νου 4-5 ανθρώπους που εκτιμάς (ποιητές, κριτικούς, ανθρώπους έξω απ’ τον χώρο των γραμμάτων). Διάβαζε την τελική μορφή των ποιημάτων σου αναλογιζόμενος τη γνώμη που θα σχημάτιζε καθένας από αυτούς διαβάζοντάς τα. Αναρωτήσου: Τι θα έλεγε ο ποιητής Τάδε (που εκτιμάς), αν διάβαζε το συγκεκριμένο ποίημα;
6. Διάβαζε μεγαλόφωνα τα ποιήματά σου: Ακούς καλύτερα έτσι τον ρυθμό και μπορείς να τον διορθώσεις κόβοντας κάθε πλεονάζουσα λέξη.
7. Εκμεταλλεύσου την απερισκεψία και το θράσος της νειότης, κατάταξε το έργο των σύγχρονών σου ποιητών στη χορεία των ζώντων ή των ήδη κεκοιμημένων όσο τα κριτήριά σου είναι ανόθευτα και ειλικρινή. Αν τους γνωρίσεις, η συμπάθεια ή η συμμαχία τους θα μεταβάλουν την ενδεχόμενη αρνητική εντύπωση που σου έδινε άλλοτε η ανάγνωσή τους. Θάψε εγκαίρως τους νεκρούς σου και αντιστάσου με κάθε τρόπο στις θαυμαστές μυστικές σου δυνάμεις που σου επιτρέπουν να τους αναστήσεις.
8. Μπορεί η ιστορία της νεοελληνικής ποίησης να ξαναγραφτεί όχι ως γραμμική αφήγηση αλλά με κύκλους επιγόνων (ο Καβάφης ή ο Σεφέρης και οι επίγονοί τους θα αποτελούσαν από τα μεγαλύτερα κεφάλαια). Αναλογίσου με ένταση και αγωνία μήπως είσαι ήδη επίγονος κάποιου. Μόνη θεμιτή σου φιλοδοξία (έστω και απέλπιδα): να έχεις τους δικούς σου επιγόνους.
9. Αν νιώθεις έντονη την επιρροή ενός ποιητή πάνω στο έργο σου, μην τον ξαναδιαβάσεις για τα επόμενα 10 χρόνια. Αν ισχύει το ότι γίνεται κανείς άντρας όταν πεθάνει ο πατέρας του, σου προτείνω να κόψεις δρόμο: γίνε αληθινός ποιητής σκοτώνοντας τον δικό σου.
10. Τώρα που είσαι ορφανός, μέτρα πόσων ποιητών το έργο αξίζει ολόκληρο. Σκέψου αν το αγαπημένο σου ροκ συγκρότημα έχει παρουσιάσει μόνο επιτυχημένα άλμπουμ. Ένα ή δύο αποτυχημένα βιβλία δικαιολογούνται, αρκεί αυτός που αποτυγχάνει να είναι εσύ και όχι κάποιος άλλος που υποκρίνεται ότι είναι εσύ.
11. Να θυμάσαι επίσης ότι αποτυγχάνει όποιος βιάζεται ή πιέζεται να εκδώσει, η βραδυπορία είναι ο καλύτερος σύμβουλος. Ο πειρασμός της σκέψης ότι μένεις εκτός παιχνιδιού δεν είναι καλός σύμβουλος. Αλλά ούτε και η υπερβολική επεξεργασία του ποιητικού υλικού είναι καλός σύμβουλος.
12. Ξαναδιαβάζοντας μετά από χρόνια κάποιους από τους ποιητές που σε διαμόρφωσαν, θα ανακαλύψεις με λύπη ότι είχες επενδύσει στο έργο τους περισσότερα από όσα μπορούσε πραγματικά να σου δώσει. Μην είσαι αχάριστος με τους ποιητές που σε ευεργέτησαν, να τους μνημονεύεις με αγάπη αν, έστω και τυχαία ή άθελά τους, σε βοήθησαν να προχωρήσεις στο δρόμο σου. Είναι σαν τους έρωτες που ξεπέρασες.
13. Το να μη διαβάζεις παραλογοτέχνες γιατί θα αλλοιώσεις τα κριτήριά σου, είναι αυτονόητο. Εξίσου όμως δεν συνίσταται (παρά μόνο για λόγους εγκυκλοπαιδικής ενημέρωσης) η ανάγνωση του τελευταίου Τάκη Βαρβιτσιώτη, του δεύτερου τόμου των ποιημάτων του Ν. Καρούζου, των ύστερων ποιημάτων του Μίλτου Σαχτούρη.
14. Στη σημερινή συγκυρία ο εξπρεσιονιστικός τρόπος του Μίλτου Σαχτούρη είναι ο πιο μοντέρνος, ο στοχαστικός χαρακτήρας του Μανόλη Αναγνωστάκη ο πιο αναχρονιστικός.
15. Παρατήρησε ότι οι καλοί πολιτικοί ποιητές επιβάλλονται πάντα στους υπαρξιακούς γιατί έχουν μεγαλύτερη αμεσότητα, περισσότερα υλικά σημεία για να κρατηθεί ο αναγνώστης (που μοιάζει μ’ έναν άνθρωπο που πέφτει σε γκρεμό). Μιλάνε σε δεύτερο πρόσωπο με την Ιστορία κι έτσι κι εκείνη στην ώρα της Κρίσεως τους θυμάται.
16. Μην παγιδεύεσαι στην επιτυχία. Όταν δεις ότι το προσωπικό ύφος που διαμόρφωσες έχει αποδοχή, ότι σου προσφέρει ευνοϊκές κριτικές και ίσως κάποια βραβεία, μην επαναπαυθείς γιατί το ταλέντο σου θα πεθάνει. Χρέος σου είναι να προχωρήσεις τότε σε μια νέα περίοδο (θυμήσου ότι οι φιλόλογοι αναζητούν τρεις περιόδους τουλάχιστον στο έργο κάθε σπουδαίου ποιητή, εσύ να είσαι γενναιόδωρος: πρόσφερέ τους περισσότερες.)
17. Να εγκαινιάζεις νέες περιόδους όχι προγραμματικά, με προσεκτικά υπολογισμένες κινήσεις, αλλά αιφνιδιάζοντας τον εαυτό σου. Γράφω ποίηση θα πει εμπιστεύομαι την έμπνευση της στιγμής, αφήνομαι στο τυχαίο· παραμένω έκπληκτος εσαεί.
18. Να επινοείς διαρκώς τον εαυτό σου δεν σημαίνει να αλλάζεις διαρκώς ταυτότητες. Πρέπει ο αναγνώστης σου να μπορεί να σε ταυτίζει πάντα με τα ποιήματά σου. Είτε υποδύεσαι τον Οδυσσέα είτε τον Δον Κιχώτη, έχει κι ο μοντερνισμός τα όριά του.
19. Το ξέρω πως έχεις υπερβολική αυτοπεποίθηση, ότι είσαι αλαζόνας, όλοι τέτοιοι ήμασταν στην αρχή. (Δεν οφείλεται μόνο στον ενθουσιασμό, κυρίως η άγνοια και η ημιμάθεια είναι οι αιτίες). Μην το δείχνεις –καλύτερα: εκπαίδευσε τον εαυτό σου στη ματαιότητα, γίνε σεμνός, όχι υποκριτικά αλλά αληθινά. Το να μην έχεις ήθος είναι χειρότερο απ’ το να είσαι κακός ποιητής. Το δεύτερο διορθώνεται πιο εύκολα από το πρώτο.
20. Υπάρχουν ποιητές πολύ καλοί που ως άνθρωποι όμως είναι αληθινά τιποτένιοι: ψεύδονται, διαστρέφουν, συκοφαντούν, κολακεύουν, είναι αφόρητα νάρκισσοι. Αυτοί είναι βέβαιο ότι θα κερδίσουν το παιχνίδι: όταν εκείνοι που ήξεραν τον κακό τους χαρακτήρα φύγουν από τη ζωή, θα απομείνει στους φιλολόγους του μέλλοντος και στις ερχόμενες γενιές των ποιητών το θαυμαστό τους έργο, το κύρος του οποίου θα ενισχύει η ευρύτατη δημοσιότητα και τα βραβεία που κατέκτησαν εν ζωή και όχι ο ανήθικος τρόπος με τον οποίο μανιωδώς τα διεκδίκησαν. Αληθινή άσκηση για έναν νέο ποιητή: να αντισταθεί στον εγωισμό του ταλέντου του· να μείνει άνθρωπος.
20β. Το ποίημα γίνεται τόπος αυτοδικαίωσης μόνο για τους ταπεινούς. Να μην είσαι.
21. Να είσαι επιφυλακτικός απέναντι στην ηθική αστυνόμευση της λογοτεχνίας που τόσοι φιλοδοξούν να υπηρετήσουν. Συγχρόνως όμως να μη γίνεσαι παίγνιο των υποκριτών. Υπάρχουν συγγραφείς που ρητορεύουν για την ηθική και πνευματική αλλοτρίωση της κοινωνίας, όντας σε όλη τους τη ζωή φαύλοι και αχρείοι. Υπάρχουν συγγραφείς που υποδύονται τον Παπαδιαμάντη, ενώ στην πραγματικότητα έχουν την κακία της Φραγκογιαννούς.
22. Μη μαγαρίζεις την τέχνη σου σε κουβέντες καφενείου. Ο κόσμος περιμένει από εσένα να εκφράσεις ευγένεια, να του δείξεις δρόμους πνευματικότητας, όχι σαν κακομάθημένο παιδί να περιφέρεσαι διαμαρτυρόμενος για το κράτος που δεν σε επιχορηγεί, για τους εκδότες που σε κλέβουν και για τη συντεχνία που δεν σ’ αφήνει να ξεχωρίσεις.
23. Η ποίηση έχει αλήθεια αυθύπαρκτη. Όταν προσπαθεί να αντιγράψει την αντικειμενική πραγματικότητα θυμίζει τις ηλικιωμένες κυρίες στην εκκλησία που περιλούζονται με κολώνια «Μυρτώ» για να σβήνουν τον ιδρώτα του θανάτου που τις γυροφέρνει.
24. Ακούς να λένε για την ανάγκη «αναμάγευσης» της ποίησης, κάποιοι υποστηρίζουν ακόμα και την επανεκτίμηση του ομοιοκατάληκτου στίχου, όμως πλέον το πρόβλημα της σύγχρονης ποίησης δεν βρίσκεται στη μορφή αλλά στο θέμα. Χρειάζεται αυτός ο κόσμος της απίστευτης αμεσότητας στον οποίο ζούμε να μπει μέσα στο ποίημα, χωρίς όμως να προσβάλλει τον εγγενώς ανακλητικό/μνημαγωγικό χαρακτήρα της ποίησης.
25. Το πρόβλημα της αμεσότητας στην ποίηση: ο κίνδυνος μετά την πρώτη ανάγνωση που προξενεί έκπληξη, το ποίημα να γίνεται ανιαρό, να μην αιφνιδιάζει πια. Να επιπλέει στην ποιητική επιφάνεια –κάτι τέτοιο συμβαίνει σε ποιητές όπως ο Μπορίς Βιάν.
26. Είσαι ποιμένας λεόντων; Αν οι λέξεις σου δεν έχουν χαίτη και ουρά, δεν είναι λιοντάρια.
27. Φρόντισε η γραφή σου να δίνει τη δυνατότητα μιας εξαγοράς, την υποψία μιας εξιλέωσης ή συγχώρεσης για μια συντελεσμένη ύβρι ή αμαρτία. Από το τίμημα που θα ορίσεις εξαρτάται το ύψος του ποιήματος.
28. Να είσαι έτοιμος να σταματήσεις να γράφεις αν νιώσεις πως γίνεσαι η κακή επανάληψη του χειρότερου εαυτού σου. Αν η αναγνώριση δεν ήρθε όταν έπρεπε, δεν θα την εκβιάσεις απειλώντας την ότι θα γράφεις ποιήματα ακόμα και στο νεκροκρέβατο.
29. Παράδειγμα προς αποφυγήν: οι ηλικιωμένοι ποιητές που αναξιοπρεπώς περιαυτολογούν στάζοντας χολή για τους άλλους. Να ξέρεις ότι κλίκες και κυκλώματα δεν υπάρχουν, τουλάχιστον σε βαθμό τέτοιο ώστε να σου στερήσουν την αναγνώριση. Αν την αξίζεις, θα έρθει.
29β. Διαμόρφωσε τον εαυτό σου έτσι ώστε, όταν σε μεγάλη ηλικία τα όποια ελαττώματά σου διογκωθούν επειδή δεν μπορείς πια να τα κρύβεις, να μην προκαλείς τον οίκτο των νεότερων.
30. Το θαυμαστικό απαγορεύεται, η ποίηση δεν χρειάζεται τεχνητές εκπλήξεις. Αν δεν είσαι εξασκημένος στην ομοιοκαταληξία και ριμάρεις απλώς κοινοτοπίες και όμοια μέρη του λόγου (ουσιαστικά με ουσιαστικά, επίθετα με επίθετα κ.ο.κ.), διάλεξε καινούργιους φίλους: είτε δεν έχουν ιδέα από ποίηση είτε δεν θέλουν να σε κακοκαρδίσουν λέγοντάς σου να τα παρατήσεις. Και οι δύο σε βλάπτουν το ίδιο.
31. Χρειάζεται πάντα αυστηρή προσήλωση στον στόχο σου, το ποίημα να μην παρεκκλίνει ή εκτροχιάζεται κάθε λίγο σε σχέση με την αρχική κατεύθυνσή του γιατί προξενεί σύγχυση στον αναγνώστη. Μην προσπαθείς να τα πεις όλα σ’ ένα ποίημα, είναι ακατόρθωτο. Αύριο θα γράψεις άλλο.
32. Δημόσιες σχέσεις: Να κάνεις πέντε βήματα μέσα στο παπούτσι και μισό απ’ έξω.
33. Μην προσπαθείς να κάνεις δημόσιες σχέσεις μέσω των αφιερώσεων. Μην υποκρίνεσαι τον αναξιοπαθούντα για να σε λυπούνται. Μην ανακαλύπτεις φανταστικούς εχθρούς και διώκτες προκειμένου να διασωθείς. Μη μεταφράζεις από γλώσσες που δεν κατέχεις. Η ποίηση είναι ανοιχτή πλατεία κι αποκαλύπτει αμέσως τους αναξιοπρεπείς θεράποντές της.
34. Ότι η βαριά βιομηχανία της Ελλάδας είναι ο πολιτισμός της ισχύει κυρίως για τους εκδότες της ποίησης. Ακόμα και σε καιρούς δυσχερείς έχουν δουλειά γιατί η ματαιοδοξία των ποιητών δεν διέρχεται κρίση ποτέ. Να αποφεύγεις τους εκδότες-αρπακτικά. Να λογοκρίνεις διαρκώς τη ματαιοδοξία σου με τακτικές επισκέψεις στο κοιμητήριο της γειτονιάς σου. Το μεγαλύτερο μάθημα ζωής είναι οι χορταριασμένοι τάφοι του Α΄ Νεκροταφείου Αθηνών.
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίεση στο περιοδικό manifesto. Έργο: Εric Johansson. Δείτε τα περιεχόμενα του τέταρτου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
