Η ιδανική μεταφράστρια της Αμάντα Γκόρμαν
(πώς και γιατί να επιλέξετε έναν μεταφραστή)
Μεγάλο το θέμα που δημιουργήθηκε με την Αμάντα Γκόρμαν στην Ολλανδία, όπου η Marieke Lucas Rijneveld αποσύρθηκε από τη μετάφραση της συλλογής ποιημάτων της νεαρής αφροαμερικανίδας μετά από τη διαμαρτυρία της δημοσιογράφου και ακτιβίστριας Janice Deul. Η δικαιολογία ήταν ότι πρόκειται για λευκή και χωρίς πείρα στον χώρο. Μεγαλύτερο ίσως το θέμα στην Καταλονία, όπου ο λευκός έμπειρος μεταφραστής Victor Obiols δεν αποσύρθηκε αλλά απορρίφθηκε, αφού θεωρήθηκε ότι τη μετάφραση θα έπρεπε να αναλάβει μία γυναίκα, νεαρή, ακτιβίστρια και κατά προτίμηση μαύρη.
Για τους επαγγελματίες μεταφραστές, ήταν μία μεγάλη αμφισβήτηση στο πρόσωπό τους, για τους ακτιβιστές, ένα σοβαρό θέμα. Εγώ υπήρξα – και υπάρχω – επαγγελματίας ερασιτέχνης, είμαι ερασιτέχνης μεταφραστής, ερασιτέχνης συγγραφέας, έχω υπάρξει ερασιτέχνης ακτιβιστής και τελευταία αναρωτιέμαι μήπως είμαι και ερασιτέχνης άνθρωπος. Θα εκφράσω λοιπόν κι εγώ ως ερασιτέχνης την άποψή μου, όπως έχουν ήδη κάνει διάφοροι επαγγελματίες, μερικοί από αυτούς, αναγνωρισμένοι μεταφραστές.
Ως ερασιτέχνης μεταφραστής, νομίζω ότι το βασικότερο και το πλέον απαραίτητο χαρακτηριστικό του μεταφραστή, πρέπει να είναι η ενσυναίσθηση. Αν δεν μπορείς να μπεις στο πετσί του συγγραφέα, τότε είναι αδύνατο να μεταφράσεις, όσο καλά κι αν χειρίζεσαι τη γλώσσα-πηγή και τη γλώσσα-στόχο, όσο κι αν γνωρίζεις τις κουλτούρες των δύο χωρών (πολλές φορές και περισσοτέρων από δύο, τι να πούμε για την περίπτωση του Καζούο Ισιγκούρο;) που εμπλέκονται στη μεταφραστική διαδικασία. Κι επειδή δεν μπορεί κανείς να βασίζεται μόνο στην ενσυναίσθηση, εξίσου απαραίτητη είναι και η μελέτη του ίδιου του συγγραφέα. Όχι του έργου του, του ίδιου του ανθρώπου. Αυτός είναι και ο μοναδικός τρόπος να καταστεί δυνατό το πέρασμα ενός έργου από ένα σύστημα επικοινωνίας σε κάποιο άλλο.
Βοηθάει άραγε το να έχει κανείς παρόμοιες εμπειρίες με τον συγγραφέα; Κατά την άποψή μου, την ερασιτεχνική, μπορεί να είναι ένα έξτρα, αλλά δεν είναι η ικανή και αναγκαία συνθήκη για να έρθει το επιθυμητό αποτέλεσμα, επειδή μπορεί κάποιος να έχει παρόμοιες εμπειρίες με τον συγγραφέα αλλά να στερείται ενσυναίσθησης ή να μην έχει μελετήσει τον συγγραφέα όπως θα έπρεπε. Αλλά το βασικότερο πρόβλημα εδώ, είναι άλλο: τι θα πει παρόμοιες εμπειρίες;
Για να φύγω από το τελείως θεωρητικό επίπεδο και να πάω πλέον στο συγκεκριμένο θέμα, είναι δυνατόν να υπάρχει κάποια μαύρη ακτιβίστρια στην Ολλανδία που να μπορεί να καταλάβει τι σημαίνει να είσαι μαύρη ακτιβίστρια στις ΗΠΑ; Έζησαν παρόμοιες καταστάσεις; Έχουν παρόμοια ιστορία οι μαύρες γυναίκες των ΗΠΑ με αυτές της Ολλανδίας; Και αν ναι, τότε τι μπορούμε να πούμε για τις μαύρες καταλανόφωνες γυναίκες; Υπάρχει κάποιο στοιχείο που να μας δείχνει ότι για κάποιο λόγο μια μαύρη καταλανόφωνη ακτιβίστρια μπορεί να καταλάβει καλύτερα το έργο μιας νεαρής, μαύρης ποιήτριας από τις ΗΠΑ από έναν λευκό καταλανόφωνο άντρα;
Στην πραγματικότητα, και χωρίς να θέλω να το πάω το θέμα εκεί που το πήγε ο Obiols, δηλαδή στο αν θα μπορούσε κανείς να μεταφράσει Όμηρο στην περίπτωση που θεωρούσαμε ότι πρέπει ο μεταφραστής να έχει παρόμοιες εμπειρίες με τον συγγραφέα, ο κάθε άνθρωπος είναι ένας διαφορετικός κόσμος από μόνος του. Αν θεωρήσουμε ότι ο μεταφραστής πρέπει να έχει παρόμοιες εμπειρίες με τον συγγραφέα, τότε ο μοναδικός που θα μπορούσε να μεταφράσει αποτελεσματικά ένα έργο, θα ήταν ο ίδιος ο δημιουργός του έργου. Πιθανώς βέβαια, κι εδώ επιτρέψτε μου να μιλήσω και ως ερασιτέχνης συγγραφέας, και το έργο του να το καταλάβαινε μόνο ο ίδιος ο δημιουργός. Η ίδια η έννοια της λογοτεχνίας θα έχανε κάθε αξία, κάθε λογοτεχνικό έργο θα μετατρεπόταν, με βάση αυτή τη λογική, σε ένα απλό ημερολόγιο, για αποκλειστικά προσωπική χρήση του συγγραφέα.
Είναι λοιπόν πέρα από κάθε λογική η πρόταση να μεταφραστεί το έργο της Γκόρμαν από μία μαύρη ακτιβίστρια; Εξαρτάται. Αν αυτό γίνεται με βάση μία λογοτεχνική/μεταφραστική λογική, είναι λάθος πέρα ως πέρα. Όπως είπα και παραπάνω, αυτό θα σήμαινε ότι μόνο ο συγγραφέας μπορεί να μεταφράσει το έργο του, ένα έργο που ούτως ή άλλως δεν θα είχε καμία αξία για τους υπόλοιπους, αφού δεν θα το καταλάβαινε κανείς, πέρα από αυτόν που το έγραψε. Με βάση μία λογοτεχνική/μεταφραστική λογική, η καλύτερη λύση για να μεταφραστεί το έργο της Γκόρμαν, είναι ένας έμπειρος, επαγγελματίας μεταφραστής. Και υπό αυτό το πρίσμα η επιλογή της Marieke Lucas Rijneveld θα μπορούσε να είναι αποτυχημένη, επειδή ο/η νεαρός/ή συγγραφέας από την Ολλανδία δεν έχει την απαραίτητη εμπειρία στη μετάφραση. Σίγουρα όμως το εμπόδιο δεν θα μπορούσε να είναι το χρώμα του δέρματός του/της ή το φύλο του/της (ο/η Marieke δεν ταυτίζεται με κανένα από τα δύο φύλα). Στην περίπτωση του Obiols, ενός έμπειρου μεταφραστή, δεν υπάρχει κανένα λογοτεχνικό/μεταφραστικό επιχείρημα που να μπορεί να στηρίξει την απόρριψή του.
Τι συμβαίνει όμως αν η Γκόρμαν δεν θεωρεί το έργο της ένα απλό λογοτεχνικό έργο, αλλά ένα πολιτικό μανιφέστο; Αν η Γκόρμαν διαμαρτύρεται για το ότι η γυναίκα, η μαύρη, η ακτιβίστρια, δεν έχουν τη θέση που τους αρμόζει σε αυτή την κοινωνία και αυτό το κάνει μέσω της ποίησής της; Μήπως σε αυτή την περίπτωση, θα έπρεπε να επιλεγεί μία γυναίκα, μία ακτιβίστρια, από μία φυλή που έχει υποστεί διακρίσεις (δεν ξέρω κατά πόσο στην Ελλάδα θα είχε μεγαλύτερη συμβολική αξία να μεταφράσει μία μαύρη ένα μανιφέστο κατά του ρατσισμού από ότι να το μεταφράσει μία Αλβανίδα) για να περάσει ένα μήνυμα, ακόμη και αν η ποιότητα της μετάφρασης ήταν κατώτερη από αυτή που θα έκανε ένας έμπειρος επαγγελματίας του είδους;
Δεν είμαι σίγουρος, είμαι, σε τελική ανάλυση, ένας πρώην ερασιτέχνης ακτιβιστής και δεν μπορώ να μιλήσω με βεβαιότητα. Είναι όμως και αυτή, μία πιθανότητα.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα του δεύτερου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
