David Foster Wallace, Αυτό εδώ είναι νερό, μτφρ. Κώστας Καλτσάς, εκδ. Κριτική, Αθήνα 2015 (β΄ έκδ. 2016).
Το κείμενο της εξαιρετικής ομιλίας του David Foster Wallace (για πολλούς ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της γενιάς του στις Η.Π.Α.) μεταφράστηκε υπέροχα από τον Κώστα Καλτσά και κυκλοφόρησε στη χώρα μας το 2015 (δεύτερη έκδοση το 2016).
Το (εξ’ ορισμού) μικρό αυτό κείμενο περιέχει κάποιες μεγάλες ιδέες. Γι’ αυτό δεν αποτελεί έκπληξη η πληθώρα εγκωμιαστικών κριτικών εκτός κι εντός (λ.χ. υπέροχο το σχετικό κείμενο του Θωμά Τσαλαπάτη). Καθώς λίγο νόημα θα είχε να επαναλάβει κανείς όσα έχουν ήδη ειπωθεί, το παρόν κείμενο προσπαθεί να συζητήσει για, και με αφορμή, το βιβλίο με δικά του εργαλεία, με την ελπίδα αυτά να είναι σχετικά κι επαρκή.
Πρώτα, όμως, μία σύντομη αναφορά στο περιεχόμενο του βιβλίου.
Ο συγγραφέας, απευθυνόμενος σε Αμερικανούς φοιτητές (στην τελετή αποφοίτησής τους), εξηγεί την πρόθεσή του να αποφύγει τη συνηθισμένη αφήγηση σχετικών λόγων, που, με παραβολές κι αναφορές στην προσωπική ιστορία επιτυχίας του ομιλούντος, στοχεύουν να περάσουν τη «σοφία» του στους νεαρούς ακροατές του.
Τί λέει ο DFW, όμως;
Αναφέρει δύο ιστορίες: αυτή των ψαριών που δε βλέπουν το προφανές, δηλ. το νερό που τους περιβάλλει και μέσα στο οποίο κινούνται. Και των δύο τύπων στην Αλάσκα, του θρήσκου και του άθεου, που καθένας ερμηνεύει τον κόσμο με βάση τις προϋπάρχουσες πεποιθήσεις του, με όλη την αλαζονεία που αυτό περιέχει. Συνεχίζει με το νόημα της εκπαίδευσης, που για τον ίδιο είναι το τί θα επιλέξουμε να σκεφτούμε. Διότι, υποστηρίζει, όλοι πιστεύουμε σε κάτι. Όπως στο παράδειγμα της Αλάσκας, άλλος στον Θεό, άλλος στην μη ύπαρξη θεού˙ άλλος στο χρήμα, την προσωπική επιτυχία, την προσωπική ευφυΐα, τη ναρκισσιστική ομορφιά. Το ζήτημα για τον DFW είναι πώς θα απο-επιλέξουμε την “εργοστασιακή” αλαζονική ρύθμιση που μάς θέλει κέντρο του κόσμου, μάς κάνει “σκλάβους του νου μας”, σκλάβους στις επιθυμίες και τις ανάγκες μας, στην περιορισμένη και πεπερασμένη εγωκεντρική οπτική μας. Για τον ίδιο, ο στόχος είναι να γίνουμε “ισορροπημένοι”, να δώσουμε νόημα στις εμπειρίες μας μέσα από διάθεση κατανόησης του άλλου˙ “τη συμπόνια, την αγάπη”˙ ορμούμενοι όχι από κάποιο ηθικό πρόταγμα, αλλά για να βοηθήσουμε τους εαυτούς μας, καθώς η κατανόηση του άλλου μπορεί να “αμβλύνει τον εκνευρισμό” μας.
Τώρα, κάποιες σκέψεις σχετικά με το κείμενο.
Ζήτημα πρώτο. Όπως εύγλωττα γράφει ο Κώστας Καλτσάς στο επίμετρό του, ενώ ο DFW προτείνει μία λύση ηθικού χαρακτήρα, αρνείται να τη χαρακτηρίσει έτσι. Αντίθετα, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η πρότασή του είναι πραγματιστική, ωφελιμιστικού χαρακτήρα, καθώς μας απαλλάσσει από “την εγωκεντρική θέαση της πραγματικότητας”, που “αποδεικνύεται τοξική για το εγώ που κυβερνά”. Άρα, η πρότασή του μπορεί να μάς κάνει τη ζωή πιο εύκολη, πιο απαλή.
Το πρόταγμα του ωφελιμιστικού και πραγματιστικού χαρακτήρα, έναντι του ηθικού, αυτής της συμπεριφοράς, φαίνεται να συγγενεύει με το πρόταγμα του Καμύ στην “Πανούκλα”. Ο Καμύ, που έγραψε το βιβλίο ύστερα από την εμπειρία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, υποστήριξε εκεί πως η προσφορά και η αλληλεγγύη δεν είναι «ηρωισμός», δεν είναι στάση αρετής που κανείς επιλέγει για ηθικούς λόγους. Όχι. Είναι επιλογή που έχει να κάνει με την επιβίωση. Είναι πραγματισμός. Διότι, η λύση και η λύτρωση θα έρθει όταν κάποιος «ελεύθερος από καθε εξωτερικό καταναγκασμό, επιλέξει να πλησιάσει τον συνάνθρωπό του και να τον βοηθήσει». Ο DFW δε μιλά για προσφορά και βοήθεια, αλλά μιλά για την προσπάθεια να κατανοήσουμε την οπτική του άλλου, να σκεφτούμε πως επειδή εμείς σκεφτόμαστε κάτι ως αλήθεια, την αλήθεια μας, δε σημαίνει πως αυτή είναι αλήθεια των άλλων, πόσω μάλλον η καθολική αλήθεια (αν υπάρχει κάτι τέτοιο).
Ζήτημα δεύτερο. Το παράδειγμα των ψαριών και των τύπων στην Αλάσκα. Ξεκινώντας από τους τελευταίους, είναι φανερός ο συνήθης αυτόματος τρόπος σκέψης, να ερμηνεύουμε τα φαινόμενα γύρω μας όχι με ανοικτή και κριτική διάθεση, αλλά με βάση τις δικές μας ήδη διαμορφωμένες απόψεις. Mε άλλα λόγια, ξεκινάμε από το συμπέρασμα που θέλουμε να βγάλουμε και δουλεύουμε ανάποδα, τεκμηριώνοντας προς τα πίσω. Το πρόβλημα φαίνεται να είναι σύνθετο και, κατά πολύ ίσως, συστημικό. Από τους αλγόριθμους του Facebook που μάς παρουσιάζουν βασικά απόψεις κι «ειδήσεις» που συμφωνούν με τις προϋπάρχουσες πεποιθήσεις μας, στον φυλετισμό και την πολωτική πολιτική των καιρών με το συνθηματικό λόγο «μαζί μας ή απέναντί μας» και τους μανιχαϊσμούς, το παρόν σύστημα ενισχύει τον εγκλεισμό μας σε συγκεκριμένα αφηγήματα. Ώστε στο τέλος, σαν τα ψάρια, να μην καταλαβαίνουμε το «νερό» μέσα στο οποίο κολυμπάμε.
Καταληκτικά, η ανεξάρτητη κι διανοητικά αιχμηρή σκέψη του DFW διαπερνά την επιφάνεια της κοινωνίας από την οποία προέρχεται, της δυτικής ατομικιστικής κοινωνίας. Όχι ως ευαγγελιστής, αλλά ως έλλογη οντότητα, με τον φιλόδοξο στόχο μίας ζωής που δεν θα περάσει με εμάς όλους «αναίσθητους, σκλάβους του νου μας», «αυτοκρατορικά μόνους», όπου «μέρα μπαίνει, μέρα βγαίνει».
Ένα εξαιρετικό δημιούργημα, υπό την φανερά γεμάτη αγάπη, έμπνευση και μεράκι μετάφραση του Κώστα Καλτσά.
Guernsey, Μάρτης 2020
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.]
