Μέ δεδομένο ὅτι τό ἑλληνικό πρόβλημα εἶναι πρωτίστως πνευματικό, ἡ μετατόπιση τοῦ ἄξονα ζωῆς ἀπό τό ἐμεῖς στό ἐγώ θά μποροῦσε νά εἶναι ἕνα ἀπό τά ζητούμενα στή χώρα μας. Δέν πρόκειται γιά κάποια θεωρία ἀτομισμοῦ, ἀλλά γιά τήν συνειδητοποίηση τῆς λογικῆς ἀνακολουθίας πού μᾶς ταλανίζει. Ἡ κουλτούρα καί ἡ ἀστόχαστη παιδείας μας μᾶς διαμορφώνουν καί μᾶς προετοιμάζουν νά μετέχουμε στό κοινωνικό γίγνεσθαι, προτάσσοντας a priori τό ἐμεῖς ἀντί τοῦ ἐγώ. Παράλληλα, ἡ ἴδια κουλτούρα διαβάλλει τό ἐγώ ταυτίζοντάς το μέ τό κακό καί τό ἀνήθικο. Καταλαβαίνω ὅτι ἀκούγεται παράδοξη, καί κάποιοι ἴσως νά χαρακτήριζαν μισάνθρωπη καί ἐγωπαθή μιά τέτοια ὁπτική τῶν πραγμάτων, ἀλλά εἶναι ὄντως ἔτσι;
Μετατόπιση σημαίνει ἀλλαγή ἀπό κάτι σέ κάτι ἄλλο γιά κάποιο λόγο, γιά νά βελτιώσω τήν θέαση πρός κάτι ἤ γιά νά ἀποφύγω κάτι. Μιά τέτοια κίνηση ὅμως προϋποθέτει γνώση, θεωρητική καί βιωματική, τοῦ σημείου ἀπό τό ὁποῖο ἀποφασίζει νά μετατεθεῖ κανείς, ὥστε νά καταλήξει στό τελικό σημεῖο τῆς μετόπισης. Ἄρα, ἡ κίνηση τοῦ ἐγώ πρός τό ἐμεῖς, τό ὁποῖο ἡ κουλτούρα μας καί ἡ τρέχουσα ἠθική μᾶς προτείνει, θά ἔπρεπε νά προϋποθέτει τή γνώση τοῦ ἐγώ, ὡς ἀρχή τῆς κίνησης καί αἰτία τῆς μετατόπισης. Ἡ ἐν λόγω προϋπόθεση, ὡς λογική παραδοχή καί μόνο, δέν λαμβάνεται κάν ὑπ΄ὄψιν, μέ ἀποτέλεσμα ἡ κίνηση πρός τό ἐμεῖς νά ἐξαντλεῖται παράλογα πάλι στό ἐμεῖς.
Ἔστω ὅτι τό παραπάνω λογικά ἀνακόλουθο ἰσχύει, κρίνουμε ὅτι ἡ κίνηση πρός τό ἐμεῖς ἀποτελεῖ μία αὐτοματοποιημένη κίνηση καί ὄχι μία ἔλλογη συνεπαγωγή τῆς γνώσης τοῦ ἐγώ μας. Τοποθετούμαστε λοιπόν, δέν ἐπιλέγουμε, και δέν ἐπιλέγουμε ἐπειδή δέν γνωρίζουμε! Μέ τόν τρόπο αὐτό ἡ πρόταξη τοῦ ἐμεῖς γίνεται κατανοητή ὡς ἀπόλυτη ἱδρυτική συνθήκη. Σέ μιά τέτοια περίπτωση, ἡ ἀρχή (ἐμεῖς) ταυτίζεται μέ τόν σκοπό ἤ διαφορετικά ὁ σκοπός (ἐμεῖς) γίνεται μιά ἀπόλυτη ἀρχή. Ἔτσι, καταλήγουμε νά ἀγνοοῦμε τούς συντελεστές δόμησης τοῦ ἐμεῖς, τῆς κοινωνίας, ἀφοῦ ἀδιαφορήσαμε γιά τήν σύσταση τοῦ ἴδιου τοῦ ἐγώ μας, τῶν μελῶν της. Τῆς λογικῆς ἀνακολουθίας ἕπεται ἡ ἀνευθυνότητα, ἀφοῦ ἡ διαμόρφωση πού προκαλεῖ ἡ λογική τοῦ ἐμεῖς χωρίς ἐγώ, μᾶς ὁριοθετεῖ αὐστηρά σ’ ἕνα πεδίο δράσης, τό ὁποῖο ἀφήνει ἐκτός τό ἐγώ μέ τίς λειτουργίες του, καί ὁδηγεῖ ἀναπόφευκτα σέ μία ἀσφυκτική ψυχοσύνθεση. Ἐγκλωβισμένοι στό ἐμεῖς χωρίς ἐγώ δυσκολευόμαστε στήν ἀνάληψη τῆς εὐθύνης τῶν πράξεών μας, ἀλλά καί στήν κατανόση τοῦ ἄλλου. Εἶναι τό τίμημα τοῦ φόβου μιᾶς πραγματικότητας, τοῦ ἐγώ, ἐπειδή δέν ἐκπαιδευτήκαμε νά τό γνωρίζουμε. Ὁ φόβος τοῦ ἐγώ ἤ καλύτερα ἡ δαιμονοποίησή του, πού προκαλεῖται ἀπό τήν ἄγνοιά του, μᾶς καθιστᾶ ἀνέτοιμους καί συνάμα ἐσωτερικά δύσμορφους. Πῶς θά μποροῦσε νά γίνει διαφορετικά; Ἡ ἐσωτερική πίεση ἀπό τήν εἰσβολή τῆς πραγματικότητας τοῦ ἐμεῖς σέ ἕναν ἀδιαμόρφωτο, ἄγνωστο καί ἀκατέργαστο χῶρο, τό ἐγώ, τό «μορφοποιεῖ» ἄτσαλα, καθιστώντας τήν συλλογική ταυτότητα τυρρανικό καθεστώς.
Ἀντίθετα, στήν ἑτοιμότητά μας, ἡ ὁποία κατορθώνεται κατόπιν ἔντονων ἐσωτερικῶν-ἀτομικῶν ζυμώσεων, στηρίζεται ἡ ἔξοδος τοῦ ἐγώ στό ἐμεῖς, ὅταν ἑτοιμότητα σημαίνει κατανόηση τοῦ τρόπου διαμόρφωσης τοῦ ἐγώ, ὥστε νά ἀντέχει τόν ἑαυτό του, νά ἀναγνωρίζει καί νά χαρτογραφεῖ τά συναισθήματά του καί νά ἀναλαμβάνει τίς εὐθύνες πού τοῦ ἀναλογοῦν. Ἐπιπλέον, ἡ ἐσωτερική ἑτοιμότητα ἀποκαλύπτει τήν ἔλλειψη ὡριμότητας πού χαρακτηρίζει τήν μετατόπιση ἀπό τό ἐγώ στό ἐμεῖς, ἀλλά καί τήν ἀνάγκη κατανόησης τοῦ ἐγώ, ὥστε τό ἐμεῖς νά μήν καταλήξει σέ συμμόρφωση καί κατήχηση.
Ἄν τό κλειδί γιά μια τέτοια κατανόηση εἶναι ἡ παιδεία, ἡ ἄσκηση τῆς κρίσης θά μποροῦσε νά προσφέρει πρός αὐτή τήν κατεύθυνση. Ἡ κριτική ἱκανότητα συμβάλλει στήν ὑποστήλωση τοῦ ἐγώ ὑπηρετώντας τήν μορφή του. Τό ἐγώ φανερώνει τήν μορφή του στή κριτική θέση πού λαμβάνει ἀπέναντι στήν πραγματικότητα καί ὄχι ἀπορρίπτοντάς την συλλήβδην ἤ σχετικοποιώντας την στήν προοπτική ἑνός ἄκρατου σκεπτικισμοῦ. Πιο συγκεκριμένα, ἡ κριτική ἐκγύμναση τοῦ ἐγώ ὑπηρετεῖ τήν ἀνάδειξη τῆς μοναδικότητας τοῦ ἀτόμου, ἀπαγκιστρώνοντάς το ἀπό τό παραδεδομένο καί συλλογικό πλαίσιο τοῦ ἐμεῖς, τίς ἐπιχωματώσεις δηλαδή τῆς μορφῆς του ἀπό τήν συλλογική ταυτότητα.
Ἀσκούμενοι στήν κατανόηση τοῦ ἐγώ σπουδάζουμε τό ἐμεῖς στήν πυρηνική μορφή του, στήν μεθεκτική σχέση τῶν ἀτόμων. Εἴμαστε ἄραγε ἔτοιμοι γιά μία διαφορετική ἀνάγνωση τῆς ψυχῆς μας ὥστε νά τήν ἐπανορθώσουμε; Νομίζω μᾶς τό ὀφείλουμε.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Φωτογραφία: Steve McCurry.]
