Ο Κώστας Αρκουδέας με το νέο του, σε κυκλοφορία από τις εκδόσεις Καστανιώτη, βιβλίο Επικίνδυνοι Συγγραφείς διασχίζει, ως στοχαστικός οδοιπόρος, το έδαφος της απαγόρευσης στην Τέχνη της γραφής. Με τεκμηριωτική διάθεση και άνετη γραφή φιλοτεχνεί μια εκτεταμένη τοιχογραφία από πορτρέτα εμβληματικών και αξεπέραστων λογοτεχνών, που με τις λέξεις και τη διανόησή τους άλλαξαν την ανθρωπότητα ταράζοντας τα καθιερωμένα όρια της εποχής τους.
Ο Αρκουδέας ανθολογώντας Μεγάλους Λογοτέχνες οι οποίοι διώχθηκαν από την εξουσία, και ορισμένοι από αυτούς, οδηγήθηκαν στον πολιτικό αλλά και το βιολογικό τους αφανισμό, δημιουργεί ένα είδος ευανάγνωστου αρχείου για το ευρύτερο κοινό. Ένας ποταμός ρέουσας γραφής ταξιδεύει μέσα στους αιώνες από την Ανατολή στη Δύση για να χυθεί στον ωκεανό των μεγάλων ιδεών και της μεγάλης σκέψης. Στο επίκεντρο του βιβλίου είναι η σχέση της Λογοτεχνίας με την Κοινωνία και η σχέση της εξουσίας με την Λογοτεχνία. Πότε ένας συγγραφέας είναι «επικίνδυνος»; Για ποιόν είναι «επικίνδυνος»; Τι συμβαίνει, όταν θεωρείται «επικίνδυνος»; Αυτά είναι μερικά από τα κεντρικά ερωτήματα τα οποία καθοδηγούν την συγγραφή του Αρκουδέα που οργανώνει, μυθοπλαστικά, ένα πλούσιο πραγματολογικό υλικό σε πέντε μεγάλες θεματικές ενότητες.
Η πρώτη τοποθετείται στην εποχή της φεουδαρχικής Ρωσίας και το γύρισμα στην εποχή του σοβιετικού καθεστώτος γράφοντας για τη ζωή και το έργο του Τολστόι, τον αμετάκλητο αφορισμό του από την ορθόδοξη ρωσική Εκκλησία, και την σκληρότητα του σταλινικού καθεστώτος απέναντι σε παγκόσμιους, αλλά και λιγότερο γνωστούς, συγγραφείς. Ο Αρκουδέας ζωντανεύει τους λογοτεχνικούς χαρακτήρες και την πλοκή των γνωστών έργων του Τολστόι καθώς αφηγείται την ζωή του, τη φιλοσοφική αλλά και την έμπρακτη στάση του απέναντι στη ζωή. Η κοινωνική αδικία, η υποκρισία της αριστοκρατίας και η τυπολατρία της Εκκλησίας σπέρνουν την αμφισβήτηση και την διαφωνία στην σκέψη του οικουμενικού Λογοτέχνη που αναζητά μέσω της Τέχνης, αλλά και του βίου του, νέες μορφές ζωής και ανήκειν, έναν νέο ηθικό κώδικα και την αυθεντικότητα της ύπαρξης. Η εξιστόρηση μεταβαίνει στην εποχή του σοβιετικού καθεστώτος για να βιογραφήσει, με ιδιαίτερα παραστατικό λόγο, τους Μπουγλκάκοφ, Μαντελστάμ, Αχμάτοβα. Σ’ αυτή την ενότητα του βιβλίου, ο Κώστας Αρκουδέας διεισδύει στην μεγάλη αγωνία των δημιουργών, και τους δεσμούς ανάμεσα στον Μιχαήλ και την Γιελένα Μπουλγκάκοφ, την Αχμάτοβα και τον φυλακισμένο γιό της, τον Όσιπ και την Ναντέζντα Μαντελστάμ. Οι παγωμένες νύχτες της Ρωσίας, τα μεγάλα δάση από σημύδες, και η μελαγχολία της αχανούς ρωσικής γης είναι η φύση που περιβάλλει τους μεγάλους Λογοτέχνες, και ο συγγραφέας της δίνει προσοχή.
Από τα βάθη της τσαρικής Ρωσίας, το βιβλίο ταξιδεύει στον γκρίζο ουρανό του Τεμούκο της Χιλής και το ανθρωποκυνηγητό του Πάμπλο Νερούδα για να αποθησαυρίσει ορισμένα από τα μεγάλα έργα της Λατινοαμερικάνικης Λογοτεχνίας με βασικές αναφορές σ’ εκείνα των Χούλιο Κορτάσαρ, Ρομπέρτο Μπολάνιο, Λουίς Σεπούλβεδα. Σ’ αυτή την ενότητα, δίνει περιγραφές που ανασυγκροτούν τις σκοτεινές ιστορικές περιόδους των απολυταρχικών καθεστώτων στην Χιλή και την Αργεντινή. Οι Λατινοαμερικάνοι Λογοτέχνες καθοδηγούνται από τον πόνο και την κοινωνική αδικία, διεθνοποιούν την κατάσταση της χώρας τους, αφυπνίζουν και ενδυναμώνουν την κοινωνική συνείδηση για ελευθερία και ανεξαρτησία. Ο Νερούδα, ως πολιτικός πρόσφυγας, προστατεύεται στη Γαλλία από τους Ελυάρ, Πικάσο, και Αραγκόν για να γίνει στην πορεία ένας πολίτης του κόσμου προσφέροντας στην ανθρωπότητα στίχους που μέσα τους κλείνουν την ιστορία της Λατινικής Αμερικής, και την λαχτάρα για ελευθερία. Σ’ αυτή την πορεία, ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος και η εκτέλεση του φίλου του Λόρκα τον σημαδεύουν. Η ακτιβιστική δράση του Νερούδα αντιπαραβάλλεται στο βιβλίο με αυτή του Κορτάσαρ ο οποίος θεωρεί ότι ο στίβος του αγώνα είναι η αγάπη, η αναζήτηση και η εγγύτητα με τον αληθινό εαυτό. Ο Κορτάσαρ υπηρετεί την Επανάσταση για ελευθερία μέσω της γλώσσας και της επινόησης νέων αφηγηματικών τεχνικών, μιας φόρμας γραφής που μετατρέπει τον αναγνώστη σε συν-δημιουργό. Με όχημα το γνωστό του έργο το Βιβλίο του Μανουέλ, που η συγγραφή του αρχίζει το 1969, ο Αρκουδέας αναπαριστά το κλίμα και τα γεγονότα αυτής της δεκαετίας που δόνησαν την ανθρωπότητα και την άλλαξαν: τα απελευθερωτικά κινήματα, ο φεμινισμός, οι αντιπολεμικές διαδηλώσεις και μια έκρηξη καλλιτεχνικού ακτιβισμού που σημαδεύεται από τη δολοφονία του Τζον Λένον. Η αφήγηση αυτής της ενότητας επενδύεται από την μουσική της Τζόνι Μίτσελ, του Τζον Λένον, του Νιλ Γιανγκ, της Τζόαν Μπαέζ και του Μπομπ Ντύλαν. Η πυρετώδης γραφή του Κέρουακ ανταμώνει με τον Τσάτουιν σε ένα ατελείωτο ταξίδι εσωτερικής ιχνηλάτησης και αυτο-συνείδησης. Ο Μπολάνιο και το σπουδαίο του έργο Η τελευταία Νύχτα στη Χιλή διώκεται και φυλακίζεται ενώ ο Σεπούλβεδα, επίσης διωκόμενος, καταφεύγει στην ζούγκλα του Εκουαδόρ για να ζήσει με τους Ινδιάνους, μια εμπειρία που θα θρέψει την συγγραφή του βιβλίου: Ένας γέρος που διάβαζε ιστορίες αγάπης. Ο δεσμός με τη σύντροφο του, ποιήτρια, και βασανισμένη Κάρμεν Γιάνιες βρίσκει συγγραφική ευαισθησία. Το Κάντο Χενεράλ του Νερούδα σφυρηλάτησε την συνείδηση της Λατινικής Αμερικής, καταπιεσμένης μέσα στους αιώνες από την αποικιοκρατία και τις κυβερνήσεις της βόρειας Αμερικής. Μια ολόκληρη γενιά Λατινοαμερικάνων συγγραφέων θα δημιουργήσει μεγαλειώδη έργα Λογοτεχνίας που θα δώσουν φωνή στους καταπιεσμένους λαούς από τις εσχατιές του πλανήτη, και θα γίνουν κτήμα της παγκόσμιας κοινότητας.
Ο τρίτος μεγάλος σταθμός και ενότητα του βιβλίου Επικίνδυνοι Συγγραφείς, είναι οι φυλετικοί διαχωρισμοί του απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής και του αμερικάνικου νότου μέσα από τις διώξεις γνωστών συγγραφέων. Οι εμβληματικές προσωπικότητες των Γκάντι, Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και Μαντέλα δίνουν ενεργό υλικό στον συγγραφέα να συμπλέξει τα δραματικά γεγονότα της σφαγής του Σάρπβιλ το 1960, τις δολοφονίες των Γκάντι και Κινγκ, τη φυλάκιση του Μαντέλα. Σ’ αυτή την ενότητα, τον απασχολεί η αυθαιρεσία των κοινωνικά κατασκευασμένων κατηγοριών λευκού-μαύρου, ανώτερου-κατώτερου, οι εδραιωμένες προκαταλήψεις και η βάναυση επιβολή τους, ο φανατισμός και η μισαλλοδοξία, η αστυνόμευση και η καταστολή. Απέναντι σ’ αυτές τις απροκάλυπτες παραβιάσεις, οι συγγραφείς, όπως Γκόρντιμερ και Μπρινκ τολμούν να πλέξουν ιστορίες που κλονίζουν τις κατεστημένες διευθετήσεις σχέσεων.
Από το απαρτχάιντ της νότιας Αφρικής, ο Αρκουδέας διασχίζει πολλά χιλιόμετρα μελέτης και έρευνας για να φτάσει στην Ανατολή και το Ιράν με βασικό πορτρέτο τον Ρούσντι και το έργο του Σατανικοί Στίχοι. Ο φετφάς, η επικήρυξη του συγγραφέα ως επικίνδυνου από το θεοκρατικό καθεστώς δίνει το αφηγηματικό υλικό για τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό, και τις τρομακτικές του συνέπειες που κορυφώνονται στην ένοπλη λογοκρισία. Η τρυφερή του ματιά πάνω στις γυναίκες δημιουργούς της Τεχεράνης, οι διώξεις και οι άγριες φυλακίσεις που διαχρονικά υφίστανται από το παράλογο καθεστώς δίνει την ευκαιρία στον αναγνώστη να συναισθανθεί τους πολιτικούς πρόσφυγες της εποχής μας, που κατατρεγμένοι αφήνουν τις πατρίδες τους για μια καλύτερη ζωή στην ελεύθερη Δύση.
Πόσο ελεύθερη, πραγματικά, είναι η Δύση; Αυτό είναι το ερώτημα που φαίνεται να σιγοκαίει τον Αρκουδέα στην τελευταία ενότητα του βιβλίου του, όπου καταρτίζει έναν κατάλογο από μεγάλους λογοτέχνες οι οποίοι δέχτηκαν μέτρα επίσημης λογοκρισίας και απαγόρευσης γιατί η αμεσότητα της γλώσσας και τα θέματα τους θεωρήθηκαν ότι προσβάλλουν τα χρηστά ήθη. Από τον Οβίδιο, τον Τζόυς, τον Όσκαρ Ουάιλντ, τον Χένρι Μίλερ, τον Λώρενς, τον Ναμπόκοφ μέχρι τον Ηλία Πετρόπουλο, η εξουσία λυσσαλέα τους διώκει επιβάλλοντας κατά καιρούς και κατά τόπους δικαστικές αποφάσεις για την απαγόρευση ή την απόσυρση του έργου τους από βιβλιοθήκες και βιβλιοπωλεία.
Το βίωμα της καταστολής του λόγου είναι κοινό και βαθιά οδυνηρό για τους συγγραφείς. Με ενσυναίσθηση και ψυχολογική διεισδυτικότητα, ο Αρκουδέας εμβαθύνει στην αγωνία και την οδύνη που προκαλεί η καταστολή της έκφρασης στο λογοτέχνη. Μέσα από τα πορτρέτα των μεγάλων Λογοτεχνών, ο συγγραφέας ανασυγκροτεί επιμελώς τις εποχές που γέννησαν τα έργα τους. Την πλοκή αυτών των έργων μεταφέρει με σεβασμό στον αναγνώστη φωτίζοντας τα επίμαχα θέματα της κάθε εποχής και τα είδη των διώξεων που οι δημιουργοί τους υπέστησαν. Ακολουθώντας την τεχνική του παραδείγματος, δημιουργεί κάδρα από διαφορετικές εποχές εντός της νεωτερικότητας τα οποία ως συνδετικοί κρίκοι παράγουν μια ενιαία και εξαιρετικά ρέουσα αφήγηση που επιτρέπει στον αναγνώστη να παρακολουθήσει τις εννοιακές μεταβολές και διαφορετικές μορφές της καταστολής.
Οι άξονες που οργανώνουν την αφήγηση είναι τρεις: ο πρώτος, αφορά στη σύγκρουση της Τέχνης με την εξουσία που συγκεντρώνει αρκετά πραγματολογικά στοιχεία για το είδος και το περιεχόμενο της σύγκρουσης, τις συνέπειες και την αντίσταση. Ο δεύτερος άξονας αφορά στην επικοινωνία του Λογοτέχνη με τον αναγνώστη και την παραγωγή νέων εκφραστικών μέσων που διευρύνουν τις συλλήψεις της πραγματικότητας. Και ο τρίτος άξονας είναι οι προσωπικοί δεσμοί και η κοινότητα των Καλλιτεχνών και Λογοτεχνών που δημιουργούν μέσω της ανταλλαγής και της επικοινωνίας νέες μορφές ζωής. Τα ερωτήματα που θέτει ο συγγραφέας και ως ρεύματα διαπερνούν αυτούς τους άξονες είναι διαχρονικά: Ο λογοτέχνης οφείλει να βγαίνει μπροστά και να υπερασπίζεται τις αξίες του ή έχει το δικαίωμα να μένει πίσω και να μάχεται μέσω της Τέχνης του (σελ. 137);
Ως προς τον πρώτο άξονα, την σύγκρουση ανάμεσα στο Μεγάλο Λογοτέχνη και το Μεγάλο Θεσμό, ο συγγραφέας υφαίνει προσεκτικά τα κεντρικά στοιχεία του κυρίαρχου υποκειμένου που ασκεί εξουσία στον Λογοτέχνη μέσω της κατασταλτικής λογοκρισίας, του θεσμοθετημένου λογοκριτικού μηχανισμού, της άμεσης και βίαιης παρέμβασης, του αφορισμού και του αφανισμού. Η εστία της σύγκρουσης είναι η διανόηση που ξεσκεπάζει μέσα από τη μυθοπλασία και τους λογοτεχνικούς χαρακτήρες την κοινωνική αδικία, την κοινωνική καταπίεση, την εκμετάλλευση του ανθρώπου από άνθρωπο. Είναι η Λογοτεχνία που δεν καθρεφτίζει την κοινωνία, αλλά που σπάει τον καθρέφτη. Είναι επικίνδυνη για την εξουσία, γιατί αφυπνίζει, μέσω της συγκίνησης, την ατομική και την κοινωνική συνείδηση.
Ως προς τον δεύτερο άξονα, τη «δομική λογοκρισία», αυτή αναφέρεται στην ευρηματικότητα των δημιουργών να εφεύρουν νέους Λόγους και εκφραστικά μέσα, συμβολισμούς, αλληγορία, παραβολές. Εκφραστικά μέσα τα οποία παράγουν δράση απονομιμοποιώντας την ισχύουσα πολιτισμική και άλλη πρακτική.
Ως προς τον τρίτο άξονα, οι δεσμοί, και οι πυρήνες των στενών σχέσεων που συγκροτούν την καλλιτεχνική κοινότητα κομίζονται από τον Κώστα Αρκουδέα με επιδέξια δραματουργία που με θεατρική ισχύ καθηλώνουν την προσοχή του αναγνώστη και της αναγνώστριας.
Το βιβλίο Επικίνδυνοι Συγγραφείς θέτει μια σειρά από επίκαιρα ερωτήματα, όπως: Υπάρχει θέση για την λογοκρισία σήμερα ή αποτελεί ένα μακρινό, σκοτεινό παρελθόν; Τι είναι η «νέα λογοκρισία» και ποιες είναι οι μορφές της; Μια σειρά από επίσημες εκθέσεις δείχνουν ότι οι παραδοσιακές, κατασταλτικές μορφές λογοκρισίας συνεχίζουν σε πολλές χώρες του πλανήτη με αυταρχικές ηγεσίες. Σε άλλες χώρες, φαίνεται ότι οι διαφορετικές έμμεσες μορφές λογοκρισίας συνυπάρχουν, αρχίζοντας από την αυτο-λογοκρισία και φτάνοντας στις οργανωμένες από πολιτικά συντηρητικές ομάδες πολιτών που οδηγούν ακόμη και σήμερα σπουδαία λογοτεχνικά έργα στα δικαστήρια.
Τις τελευταίες δεκαετίες, κατά τους Πετσίνη και Χριστόπουλο, 2016: 10) έχει αναβιώσει η μελέτη της λογοκρισίας, όταν κατέστη στους ερευνητές διαθέσιμη η αρχειακή κληρονομιά μετά την κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ και της πτώσης του Τείχους του Βερολίνου, το 1989, ενώ την ίδια χρονιά, στην Ελλάδα, καταστρέφονται δια της καύσεως οι φάκελοι των πολιτικών φρονημάτων των πολιτών με τη ρήση «να κλείσουν οι πληγές του εμφυλίου πολέμου».
Μαζί με αυτά τα ερωτήματα, το βιβλίο του Κώστα Αρκουδέα καταθέτει μια αποθησαύριση της μεγάλης και παγκόσμιας πνευματικής παρακαταθήκης, ένα πνευματικό «δώρο» για τις νέες γενιές, έναν προθάλαμο για αρχειακή έρευνα και ένα απολαυστικό ανάγνωσμα.
Παραπομπές
Πετσίνη, Π. & Χριστόπουλος, Δ. (Συλλ. Τομ.). (2016). Η λογοκρισία στην Ελλάδα. Ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουργκ, Παράρτημα της Ελλάδας.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.]
