Νίκος Σαλτερής, Ζωές πλήρους και μερικής απασχόλησης, Κέδρος, Αθήνα 2019.
Και η ζωή κυλά με αναβολές
και χάνεται, κι ο καθένας μας πεθαίνει
μες στις έγνοιες.
(έλεγε ο Επίκουρος)
Ανοίγοντας το λεξικό λογοτεχνικών όρων του J. A. CUDDON σε μετάφραση Γιάννη Παρίση και Μαρίας Λιάπη θα διαβάσουμε στο λήμμα διήγημα: «Στην προσπάθεια για ταξινόμηση, ο όρος αυτός αποτελεί μία από τις πιο ακαθόριστες μορφές.» Σοφόν το σαφές, σύμφωνα με τον Χίλωνα τον Λακεδαιμόνιο (600 – 520 π.Χ.), έναν από τους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδας.
Φωτογραφίες ή σκηνές καθημερινότητας θα μπορούσε να είναι ένας εναλλακτικός τίτλος του βιβλίου Ζωές πλήρους και μερικής απασχόλησης του Νίκου Σαλτερή, εκδόσεις Κέδρος 2019. Συνηθισμένοι άνθρωποι με διαφορετικούς χαρακτήρες μιλούν για τη ζωή τους. Τα ονόματά τους: Μήτσος, Μάρκος, Λεωνίδας, Βαγγέλας, Όλγα, Κατερίνα, Φαίδωνας, Κλειώ… Τα δικά μας ονόματα. Εμείς είμαστε με τον άλφα ή βήτα τρόπο οι πρωταγωνιστές του έργου.
Βίοι ενδιαφέροντες, όχι όμως ανθόσπαρτοι. Με αφετηρία τον βιοπορισμό ο συγγραφέας τομογραφεί την ελληνική κοινωνία της τελευταίας δεκαετίας κάνοντας και κάποια flash back στις δεκαετίες του ’80 και του ’90, στην εποχή της απρόσμενης, για τους οικονομικούς και κοινωνικούς επιστήμονες, οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης της χώρας.
Ο Νίκος Σαλτερής είναι συγγραφέας, ταυτόχρονα είναι δάσκαλος και πολιτικός επιστήμονας. Ασφαλώς αν δεν ίσχυε η πρώτη του ιδιότητα δε θα υπήρχε και το βιβλίο αυτό. Ωστόσο οι άλλες δύο ιδιότητές του είναι εμφανείς και δίνουν ιδιαίτερη αξία στην τέχνη του.
Η συλλογή διηγημάτων ή το σπονδυλωτό μυθιστόρημα Ζωές πλήρους και μερικής απασχόλησης, αφού περί αυτού πρόκειται, χωρίζεται στις ενότητες: Παράδεισος – Καθαρτήριο – Κόλαση και O Δέκατος Κύκλος της Κόλασης.
Ο μύθος θέλει τον παράδεισο ως τελικό προορισμό. Η αλήθεια όμως είναι ότι ο παράδεισος είναι η αφετηρία. Από εκεί ξεκινά η πτώση. Αμείλικτος ο νόμος της βαρύτητας. Η δυστυχία του ανθρώπου είναι το ότι δεν μπορεί να αξιολογήσει-εκτιμήσει την κατάσταση στην οποία βρίσκεται και έτσι σπαταλά το σίγουρο παρόν για το αμφίβολο μέλλον. Λένε ότι η ζωή είναι ένας κύκλος και στην Ευκλείδεια γεωμετρία η αρχή και το τέλος του κύκλου συμπίπτουν. Στη γεωμετρία του συγγραφέα τα πράγματα είναι λίγο διαφορετικά. Ο κύκλος ξεκινά από τον Παράδεισο, κλείνει όμως κάπου στην Κόλαση.
Ο Νίκος Σαλτερής, στο μεγαλύτερο μέρος του έργου του, υποστηρίζει ότι ο καλλιτέχνης οφείλει να ζει και να καταγράφει την εποχή του. Να φωτογραφίζει στιγμιότυπα της ζώσας καθημερινότητας. Καταγράφει τα συμβάντα και τα ερμηνεύει «εν τη γενέσει» τους. Ψυχογραφεί τους πρωταγωνιστές του την ώρα της δράσης τους. Τα εκ των υστέρων και τα πριν είναι δουλειά των ιστορικών και των ψυχολόγων. Όχι του καλλιτέχνη.
Πρωταγωνιστής του συγγραφέα είναι ο καθημερινός Σίσυφος, ο Γιόζεφ Κ. του Φραντς Κάφκα. Όχι πως αυτή είναι η πρόθεση του συγγραφέα. Ευχαρίστως θα έγραφε για την αρμονία της φύσης, για την ομορφιά του έρωτα για τα πουλιά και τα διάφορα είδη των κελαϊδισμών τους. Η πραγματικότητα όμως είναι ζοφερή και αυτή φωτογραφίζει με τις λέξεις του. Αυτή είναι η αποστολή του καλλιτέχνη.
Το υπόβαθρο της κοινωνιολογίας και της πολιτικής επιστήμης είναι εμφανές στο έργο του Νίκου Σαλτερή. Όπως και στα μυθιστορήματά του Τον καιρό της αντρικής εμμηνόπαυσης και στο Μαχαίρι της Μήδειας οι ανθρώπινες σχέσεις και οι κοινωνία μπαίνουν κάτω από το μικροσκόπιο.
Οι ήρωες βαδίζουν στην άκρη του γκρεμού, μπορεί και να τον κοιτούν και να θέλγονται ακόμη από τη γοητεία του, όμως ποτέ δεν ολοκληρώνουν τη σκηνή. Δεν θα πηδήξουν στο κενό. Η κάθαρση όμως όταν έρθει θα είναι αναπάντεχη και σαρωτική.
Στην αρχή κάθε κεφαλαίου του έργου ο συγγραφέας έχει τοποθετήσει ένα μότο που μας προϊδεάζει για αυτό που θα ακολουθήσει.
Στο διήγημα «Εργάσιμος Ημέρα» οι πρωταγωνιστές σπαταλώντας τον χρόνο τους στον παράδεισο προετοιμάζουν την κρίση και στρώνουν τον δρόμο προς την κόλαση για την επόμενη γενιά. «Κωλοέλληνες, με γονείς ληστές» τραγούδαγε προφητικά το 1989 ο Διονύσης Σαββόπουλος και συνέχιζε το τραγούδι του λέγοντας: «κι ενώ εδώ θα ζούμε καταρρεύσεις / ο έξω ελληνισμός θα προχωρεί». Αυτά έλεγε τότε ο Έλληνας Μπομπ Ντύλαν, εν αγνοία του ενδεχομένως. Σε κάθε περίπτωση δεν είναι κακό να κάνουμε την αυτοκριτική μας. Αυτή ίσως να είναι και η μόνη οδός, η οποία θα μας οδηγήσει στο Καθαρτήριο καταρχήν.
Ψήγματα αυτοβιογραφίας στο «Hotel Λητώ» από την εποχή της αθωότητας και οι πρώτες ρωγμές στον πάγο, εκεί στο όριο της ενηλικίωσης. Ο συγγραφέας αποτυπώνει την ηθογραφία και ψυχογραφία χαρακτήρων της νύχτας. Χούντα, παράνομα ραντεβού, ιδιόρρυθμες σχέσεις, η γοητεία του ρίσκου. Ο θυρωρός της νύχτας καταγράφει και ξεκινά το ταξίδι της ενηλικίωσής του.
Στο «Aller-Retour» η Κατερίνα «προσεγγίζει τον ελληνικό κόσμο όχι από τη βασιλική οδό της αγοράς, της εκκλησίας του δήμου και της πεδιάδας, αλλά εκκινώντας από το περιθώριο».
«Bar Tender» είναι ο τίτλος του επόμενου διηγήματος και στο μότο διαβάζουμε Καραγάτση: «Είναι το ίδιο πια να πεθάνης σήμερα, αύριο, ύστερ’ από πενήντα χρόνια. Αρκεί να πεθάνης σε μια στιγμή που η ζωή σου να έχει νόημα κι ομορφιά αυτό, πρέπει να φροντίζεις να δίνης νόημα κι ομορφιά στη ζωή του. Έτσι μονάχα ο θάνατός σου μπορεί να ‘χη νόημα και ομορφιά.» Λυρικός ο λόγος του Καραγάτση.
Καμιά φορά οι επαγγελματικές «ασθένειες» δεν αφήνουν στον θάνατο το περιθώριο της ομορφιάς δίνουν ένα άδοξο ίσως τέλος. Για κάποιους τυχερούς και γρήγορο.
Μετά το «Bar Tender» το «Bar Maid». Διαβάζουμε στην τελευταία παράγραφο: «Στο μυαλό μου φέρνω το πρόσωπο του δάσκαλου… Την τελευταία φορά μαζί του ήταν πολύ ωραία. Τότε, λίγο πριν μπει στο δωμάτιο ο Λευτεράκος. Ας μείνει εκεί μέχρι τέλους, αν και φοβάμαι ότι τελευταία στιγμή τη θέση του θα πάρει το πρόσωπο του Γιώργου. Έχω ακόμα το τηλέφωνό του στη δεξιά τσέπη του μπουφάν, δεν το πέταξα. Αν κι εγώ δεν έχω πια περιθώρια… Πρέπει να κρατήσω αποστάσεις απ’ της ψυχής μου το αδηφάγο καρτέρι. Πρέπει…». Θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία.
Στο «Delivery Boy», απρόσμενες συναντήσεις. «Μετά από έξι χρόνια, δεν ξέρω πια αν είμαι ντιλιβεράς που εγκατέλειψε τις σπουδές του ή ντιλιβεράς που κάποτε φοίτησε για λίγο στο Πανεπιστήμιο» θα αναρωτηθεί ο πρώην φοιτητής και νυν delivery boy. Οι αστάθμητοι παράγοντες και το τυχαίο πάντα θα έχουν τον ρόλο τους στη ζωή μας.
Αναπληρωτής δάσκαλος ή Substitute Teacher στην αγγλική ο τίτλος του επόμενου διηγήματος και αφορά στην Κλειώ που βρέθηκε στο νησί της άγονης γραμμής. «Ένα κομμάτι βράχος είναι όλο το νησί, ένας βράχος που στέκεται πεισματικά ανάμεσα στη θάλασσα, τον ουρανό και τους ανέμους» και αυτή να κουβαλάει επιπλέον τις προσωπικές της ανασφάλειες. Ευτυχώς όμως κάποτε στεκόμαστε τυχεροί και συναντούμε τη λύτρωση, τον από μηχανής θεό.
Ακολουθεί το «Security Staff». Ένας εξηντάρης μετά από χρόνια στην ανεργία θα καταφέρει να βρει «απασχόληση» σε μία ιδιωτική εταιρεία φύλαξης. Η παγκοσμιοποίηση ιδιωτικοποίησε και την ασφάλεια, ας το εκμεταλλευτούμε λοιπόν.
Στη συνέχεια μία σειρά κεφαλαίων με βαρύγδουπους τίτλους από την αγορά εργασίας. Οι ελληνικές επιχειρήσεις δανείζονται αυτούσιους τους τίτλους των στελεχών από τη διεθνή αγορά εργασίας. Τους τίτλους όμως, όχι το περιεχόμενο.
«Project Manager»: Η ζωή είναι αγώνας σε ανώμαλο δρόμο και άρση βαρών ταυτόχρονα. Ποιος λέει ότι η ζωή της εργαζόμενης γυναίκας είναι εύκολη;
Στο «Financial Advisor». Η μοίρα των πολιτών που ζουν σε χώρες, οι οποίες κυβερνώνται από πολιτικούς απατεώνες, έστω ερασιτέχνες. Να δεχτούμε ότι όλοι ξεκινούν με αγαθές προθέσεις. Μια κάποια λύση είναι η μετανάστευση. Αυτό βέβαια μπορεί τελικά να είναι και η καλή τους τύχη. Η τύχη βοηθάει τους τολμηρούς; Εξαρτάται από την οπτική γωνία θέασης.
«Marketing Assistant etc»: «Ζητείται Marketing Assistant, έλεγε η αγγελία, πού να πάει το μυαλό μου; Πέρασα συνέντευξη. Με ενημέρωσαν ότι θα πουλάω τηλεφωνικά συνδρομές για εταιρείες κινητής τηλεφωνίας. Μετά πωλήτρια, κατάστημα με ζαχαρώδη και ξηρούς, την τρίτη μέρα το αφεντικό άρχισε διακριτικά το χούφτωμα. Επόμενη δουλειά Marketing Assistant σε αυτόματο μηχάνημα πώλησης γαλακτοκομικών. Call Center Agent σε εισπρακτική στη συνέχεια. Α, ρε Λίλα, πόσο δίκιο έχεις. Καλύτερα πουτάνα και αξιοπρεπής, παρά τίμια και με την ουρά στα σκέλια μια ζωή.»
«Self-employed Systems Analyst»: Εδώ τα πράγματα λέγονται με το όνομά τους. Το μέλλον μιλάει και δηλώνει intersex. «Αλήθεια, οι «φυσιολογικοί» πιστεύουν ότι επιλέγουν οι ίδιοι ή οι άλλοι στη θέση τους; Δεν βλέπουν ότι όλες οι επιλογές μας είμαστε εμείς, όπως διαμορφωθήκαμε από τους άλλους;»
«Long- term Unemployed»: Διαβάζουμε: «νεαρός, ευαίσθητος, ομοφυλόφιλος, με τυραννικό πατέρα και μητέρα όλο κατανόηση, επιθυμεί σταθερή σχέση και οικογένεια». Όπως ο Γανυμήδης που κατάντησε πρώτα σερβιτόρος των θεών και μετά δορυφόρος του πλανήτη Δία στο διάστημα. Η Τέχνη θέλει αφοσίωση δηλώνει, όμως ούτε ένας ρόλος, ούτε μια ευκαιρία δε θα δοθεί στον Ίαν. Υπάρχουν άνθρωποι που την κακιά ώρα την έχουν μέσα τους, έλεγε ο Καρυωτάκης.
Ο συγγραφέας ασχολείται με τον μέσο πολίτη αυτής της χώρας. Είτε αυτός διαθέτει αυξημένα τυπικά προσόντα είτε όχι. Στην εποχή των παχιών αγελάδων όλοι θα βρουν μια θέση κάτω από τον ήλιο. Την εποχή των ισχνών κανένας.
Η εικονοπλασία του Νίκου Σαλτερή δεν οφείλεται μόνο στο λογοτεχνικό του ταλέντο. Λίγοι ίσως γνωρίζουν ότι ο συγγραφέας είναι εικαστικός καλλιτέχνης. Ασχολείται τόσο με τη ζωγραφική όσο και με τη γλυπτική. Το αν και πότε θα δημοσιοποιήσει το έργο του αυτό είναι δική του απόφαση. Οι λέξεις ως χρώμα, πέτρα και μάρμαρο έχουν εισχωρήσει στο λογοτεχνικό του έργο.
Μια μελαγχολία παράλληλα με πηγαίο χιούμορ διατρέχει τα κεφάλαια του βιβλίου. Για τον συνδυασμό αυτόν ο Ίταλο Καλβίνο γράφει στα Αμερικανικά Μαθήματα: «Όπως η μελαγχολία είναι θλίψη που έγινε πιο ανάλαφρη, έτσι και το χιούμορ είναι το κωμικό που έχασε τη σωματική του βαρύτητα και αμφισβητεί το εγώ, τον κόσμο και όλο το πλέγμα των σχέσεών τους».
Στον επίλογο του βιβλίου, «The Recent Terrorist Attack to Athens Metro – Η πρόσφατη τρομοκρατική επίθεση στο μετρό της Αθήνας», ο συγγραφέας λειτουργεί ως πολιτικός επιστήμονας. Με δεξιοτεχνία και με τρόπο υποδόριο μας ανακοινώνει το επικείμενο τέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τουλάχιστον ως δύναμης αλληλεγγύης, ως ένωσης κρατών που η κοινή πολιτική τους διέπεται από τις αρχές του διαφωτισμού, της Γαλλικής επανάστασης. Από το τρίπτυχο: Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα. Έστω ως ιδέα.
Όσο συνεχίζουν να υπάρχουν κράτη «δέσμια» και σε «τιμωρία» από άλλα κράτη που θέλουν να κυριαρχήσουν. Όσο θα υπάρχουν δυστυχισμένοι και αδικημένοι άνθρωποι, ευρωπαίοι ή όχι, επειδή γεννήθηκαν στο Α και όχι στο Β κράτος, ο φαύλος κύκλος και η εξάπλωση του φόβου θα μεγαλώνει.
Η συνεχής ομφαλοσκόπηση των διανοούμενων της κοινωνίας διεθνώς και η αδιαφορία των υπολοίπων που την απαρτίζουν πρέπει να σταματήσει. Η υπόθεση πως η Ευρώπη είναι μια μεγάλη παρέα όπου οι πονηροί θα καπνίζουν «τράκα» τσιγάρα και θα ρουφούν γουλιές ουίσκι από τα ποτήρια των διπλανών της αποδείχτηκε μια ουτοπία. Η πραγματικότητα είναι δεδομένη και είναι μπροστά μας. Εύχομαι το κεφάλαιο αυτό να μην αποβεί προφητικό.
Ο Νίκος Σαλτερής ανήκει ευτυχώς στα λίγα ανήσυχα πνεύματα της εποχής μας. Πριν από το βιβλίο αυτό έχουν προηγηθεί τα λογοτεχνικά έργα: 28 φεγγάρια ή η νύχτα που όλοι φοβούνται (Δελφίνι, 1992), Στου κάβουρα το μονοπάτι (Δελφίνι, 1996), Στον καιρό της ανδρικής εμμηνόπαυσης (Ωκεανίδα, 2003) και Το μαχαίρι της Μήδειας (Εμπειρία Εκδοτική, 2014). Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στο επιστημονικό έργο του Νίκου Σαλτερή. Διδάκτωρ Πολιτικών Επιστημών και Σύμβουλος Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης επί σειρά ετών. Δεκάδες άρθρα του, εκπαιδευτικού αλλά και κοινωνιολογικού περιεχομένου έχουν δημοσιευτεί στον έντυπο και τον ηλεκτρονικό τύπο. Ενώ έχει εκδώσει είτε έχει συμμετάσχει στη συγγραφή περισσοτέρων των δέκα επιστημονικών βιβλίων.
Ο Ουίλιαμ Φόκνερ σε συνέντευξή του στον Ζαν Στάιν του Paris Review το 1956 δήλωνε πως η ποίηση είναι η δυσκολότερη λογοτεχνική μορφή, στη συνέχεια ακολουθεί το διήγημα και τέλος το μυθιστόρημα. Ο Νίκος Σαλτερής είναι γνωστός ως μυθιστοριογράφος. Με το βιβλίο αυτό μας παρουσιάζει τις αρετές του ως διηγηματογράφου. Περιμένουμε λοιπόν και το επόμενο στάδιο που δεν είναι άλλο από μία ποιητική συλλογή.
Θα μπορούσα να χαρακτηρίσω από την αρχή το έργο αυτό ως εξαιρετικό και μόνον από το γεγονός ότι διαβάζοντάς το έτσι αισθάνομαι και να τελειώσω εκεί. Στην πραγματικότητα και πέρα από τις διάφορες θεωρίες της τέχνης αυτό το αίσθημα είναι και το ασφαλέστερο κριτήριο αξιολόγησης οποιουδήποτε έργου τέχνης.
Είμαι σίγουρος ότι μετά την πρώτη ανάγνωση θα επανέλθουμε πολλές φορές στο βιβλίο αυτό και δε θα το αφήσουμε να μαζεύει σκόνη στη βιβλιοθήκη. Άλλο ένα σημαντικό χαρακτηριστικό κάθε σπουδαίου έργου.
Θα ολοκληρώσω τις σκέψεις μου με την εξής παρατήρηση: αν και το βιβλίο θα μπορούσε σε πρώτη ανάγνωση να χαρακτηριστεί ως κοινωνιολογική μελέτη, στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα βαθιά υπαρξιακό έργο με βιωματικά στοιχεία ενδεχομένως, καθώς είναι σίγουρο ότι ο κάθε καλλιτέχνης εγκιβωτίζει κομμάτια από τις σάρκες του μέσα στο έργο του. Στις φλέβες κάθε έργου κυκλοφορεί το αίμα του δημιουργού του.
Θα κλείσω αυτό το σύντομο σημείωμα με λίγους στίχους από τον «Δωδεκάλογο του Γύφτου» του Παλαμά, τους οποίους ο συγγραφέας επέλεξε να χρησιμοποιήσει ως προοίμιο για το βιβλίο του:
«Μας ταπεινώσαν όλες οι ταπείνωσες∙
με την απόφαση την ήσυχη του ανέλπιδου
ρουφήσαμε όλους τους καημούς κι όλους τους τρόμους,
στη χώρα που όλες οι ζωές σα φυτρωμένες,
φτερό την κάμαμε τη ρίζα μας, και φύγαμε
μακριά στα ολάνοιχτα προς τους μεγάλους δρόμους»
Τέλος σημαντική είναι και η εικαστική παρέμβαση της Ανθής Ξενάκη στον σχεδιασμό του πρωτότυπου εξωφύλλου του βιβλίου.
Αθήνα, Δεκέμβριος 2019
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.]
