Ο Μισάνθρωπος του Μολιέρου ή Η σχετικότητα της αλήθειας – της Νότας Χρυσίνα

Αν θέλεις να βγεις από τον εαυτό σου και να ξεφύγεις από τον άνθρωπο, χάνεις τα λογικά σου. Δεν υψώνεσαι σε άγγελο, υποβιβάζεσαι σε κτήνος.
Μοντένιος, «Περί εμπειρίας»

Ο Μολιέρος (Jean-Baptiste Poquelin) διδάχτηκε από τον Μοντένιο το φευγαλέο της αλήθειας, αλλά ο Αλσέστ, ο ήρωάς του στον Μισάνθρωπο, δεν φαίνεται να αφομοίωσε το ευεργετικό αυτό μάθημα. Ο Αλσέστ διαθέτει διάνοια ηθική, αλλά δεν διαθέτει το χιούμορ που επιτρέπει στον Μολιέρο να γράψει την κωμωδία του.

Η πεντάπρακτη έμμετρη κωμωδία Ο Μισάνθρωπος είναι μια από τις σημαντικότερες κωμωδίες ηθών. Ο Μολιέρος είναι ο εκπρόσωπος της κωμωδίας του κλασικισμού. Το ρεύμα αυτό καλλιεργήθηκε στα μέσα του 17ου αιώνα και επικράτησε στη Γαλλία. Ακολουθεί συγκεκριμένες αισθητικές και ιδεολογικές αρχές: αίσθηση αρμονίας και ισορροπίας, εκτίμηση της λιτότητας και αποφυγή των υπερβολών στο ύφος, σαφήνεια και ακρίβεια, διαχωρισμός των λογοτεχνικών ειδών, επιδίωξη της ωφέλειας και της αισθητικής απόλαυσης.

Σύμφωνα με τον Άουερμπαχ, τον 17ο αιώνα, η ποικιλομορφία των κοινωνικών στρωμάτων συγκεντρώνεται γύρω από τη μοναρχική αυλή, ενώ παράλληλα διαμορφώνεται και ισχυροποιείται η πόλη. Ο Μολιέρος ανήκει στα αστικά στρώματα, δηλαδή στην ανερχόμενη δύναμη που διαμορφώνει την αισθητική και την πολιτικοκοινωνική και οικονομική ζωή. Ωστόσο, τα στρώματα αυτά δεν παίζουν ξεχωριστό ρόλο και κινούνται γύρω από την αυλή που συσπειρώνει και οργανώνει τη λειτουργία της πόλης.  Η λογοτεχνική ζωή συναρτάται με κριτήρια γούστου ή καλαισθησίας, τα οποία χαρακτηρίζουν την κοινωνική τάξη όπου ανήκει. Την εποχή αυτή τίθεται, επίσης, το πρόβλημα της θεωρητικής ανάλυσης της αισθητικής.

Ο Μολιέρος,  ηθοποιός στο επάγγελμα και υπεύθυνος θιάσου, προσάρμοσε τα 35 έργα του στις αρχές του ανθρώπινου προτύπου «της αυλής και της πόλης»  και εξέφρασε τη ροπή προς τον ηθικό διδακτισμό. Τα έργα του χαρακτηρίζονται από παλμό και σκηνική φαντασία. Πίστευε πως τα πρόσωπα των έργων του πρέπει να μοιάζουν φυσικά και να αναγνωρίζονται από το κοινό. Πρόθεσή του ήταν να κάνει τους ευυπόληπτους ανθρώπους να γελάσουν χωρίς να κατασκευάσει γελοίους χαρακτήρες. Στόχος του, να απεικονίσει την ανθρώπινη φύση. Η κωμωδία Ο Μισάνθρωπος θεωρείται «εκλεπτυσμένη», με διάχυτα φαρσοκωμικά στοιχεία. Πρόκειται για τα σύμβολα μέσω των οποίων ο Μολιέρος κάνει απτές τις ιδέες και τις αλήθειες που αφορούν την ηθική. Χρησιμοποιεί, επίσης, τη λογική, που φαίνεται καθαρά μες στους διαλόγους των ηρώων, καθώς οδεύουμε στον αιώνα του ορθολογισμού.

Ο τύπος του μισάνθρωπου υπήρξε προσφιλής στην ιστορία της λογοτεχνίας. Από τον Αριστοφάνη, τον Μένανδρο έως τον Μολιέρο αλλά και τη σημερινή κωμωδία, ο χαρακτήρας αυτός χρησιμοποιείται για να στηλιτεύσει τα «κακώς κείμενα».

Ο μισάνθρωπος, απομονωμένος, επιθετικός, οργισμένος με τους ανθρώπους, φέρει ορισμένα τραγικά στοιχεία που, αντί να τον καθιστούν τραγικό χαρακτήρα, προκαλούν το γέλιο και συνάμα προβληματίζουν.  Ο Μολιέρος στον Μισάνθρωπο αποκλίνει από τις κλασικιστικές τάσεις του καθαρού και διακριτού ύφους. Ακολουθεί την κατεύθυνση της «υψηλής τραγωδίας» με φαρσοκωμικά στοιχεία. Η άλλη κατεύθυνση του έργου του Μολιέρου είναι η «λαϊκή κωμωδία», κληρονόμος της ιταλικής κομέντια, και η φάρσα. Για την παρέκκλισή του προς το μεσαίο ύφος δέχτηκε την κριτική τού, κατά τα άλλα υποστηρικτή του και εκπροσώπου του κλασικισμού, Μπουαλώ, συγγραφέα της Ποιητική Τέχνη (Art Poétique), το κανονιστικό κείμενο του κλασικισμού.

Στο βιβλίο του Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας ο Γιώργος  Βάρσος παρατηρεί: «τα έργα του Μολιέρου διακρίνονται σε τρία είδη κωμωδίας: τη φάρσα, τις κωμωδίες ηθών και τις κωμωδίες χαρακτήρα. Η φάρσα έχει τυποποιημένους χαρακτήρες και στοιχειώδη πλοκή, δίνει έμφαση στις ανατροπές. Οι κωμωδίες ηθών έχουν τυποποιημένους χαρακτήρες αλλά εστιάζουν στον τρόπο ζωής και τις αντιλήψεις. Οι κωμωδίες χαρακτήρων δίνουν έμφαση στις συμπεριφορές και τάσεις προσώπων που πιθανόν ο χαρακτήρας ξεφεύγει από την τυποποίηση και καθίστανται ενδιαφέρουσες δραματουργικές επινοήσεις».

Ο διάλογος του βασικού ήρωα Αλσέστ με τον φίλο του Φιλέντ θυμίζει τον αγώνα λόγων στην αρχαία ελληνική κωμωδία που είχε επηρεαστεί από τις σοφιστικές εριστικές αντιλογίες.

Πολλά κύρια ονόματα στον Μολιέρο αλλά και σε άλλους συγγραφείς του 16ου-17ου αιώνα είναι αρχαία ελληνικά ή ελληνίζοντα, η δε ετυμολογία τους, σύμφωνα με τη μεταφράστρια Χρύσα Προκοπάκη, «υποβάλλει κάποια ιδιότητα που χαρακτηρίζει τα πρόσωπα». Το όνομα του Αλσέστ παραπέμπει στην Άλκηστη και στην ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη. Συνδέεται με την αλκή αλλά και με τα σφοδρά συναισθήματα όπως εκείνα της Άλκηστης, που σύμφωνα με τον μύθο η αφοσίωση στον άνδρα της Άδμητο ήταν τέτοια ώστε δέχτηκε να πεθάνει αντί αυτού, όταν η θεά Άρτεμη τον καταδίκασε σε θάνατο. Το όνομα Φιλέντ συνδέεται με τη φιλία και χαρακτηρίζει τον στωικό φίλο του Αλσέστ.

Διόλου δεν κοροϊδεύω,/ και κανενός να χαριστώ σε τέτοια δε σκοπεύω./ Τα μάτια μου πληγώνονται, και στην Αυλή ή στην πόλη/ να μου ερεθίσουν τη χολή τα καταφέρνουν όλοι.

Κάποιοι μελετητές του έργου του Μολιέρου ισχυρίζονται ότι η κωμωδία Ο Μισάνθρωπος είναι εμπνευσμένη από τον Δύσκολο του Μενάνδρου. Ο υπότιτλος, Ο χολερικός ερωτευμένος (Le Misanthrope ou l’Atrabilaire amoureux), τον οποίο αφαίρεσε τελικά ο Μολιέρος, παραπέμπει στη θεωρία του Γαληνού, ευρέως διαδεδομένη και ακόμη αποδεκτή μέχρι τον 18ο αιώνα, σχετικά με τα τέσσερα στοιχεία που καθορίζουν τον ανθρώπινο οργανισμό και τον ψυχισμό. Στο ανθρώπινο σώμα ενυπάρχουν τέσσερα «υγρά» και οι μεταξύ τους αναλογίες καθορίζουν τον χαρακτήρα.

Ο Αλσέστ κυριαρχείται από τη μέλαινα χολή (μελαγχολία), ένα από τα τέσσερα στοιχεία που καθορίζουν, σύμφωνα με τη θεωρία του Γαληνού, τον ανθρώπινο οργανισμό και ψυχισμό. Ο Γαληνός συστηματοποίησε μία εκλογικευμένη ιατρική πρακτική που ακολουθούσε την κληρονομιά του Ιπποκράτη. Οι τέσσερις χυμοί του Ιπποκράτη αντιστοιχούν –όπως υποστήριζε– σε τέσσερις χαρακτηριστικούς ανθρώπινους τύπους: στον αιματώδη τύπο (το αίμα), στον φλεγματικό (το φλέγμα), στον χολερικό (η κίτρινη χολή) και στον μελαγχολικό τύπο (η μαύρη χολή). Χαρακτηριστικό είναι ότι οι τέσσερις χυμοί ευρίσκονται σε αντιστοιχία με τα τέσσερα στοιχεία (πυρ, αήρ, ύδωρ, γη) τα οποία, σύμφωνα με τη διδασκαλία του προσωκρατικού φιλοσόφου Εμπεδοκλή, αποτελούν τον κόσμο. Ο Αλσέστ φαίνεται να είναι μελαγχολικός και χολερικός, καθώς είναι επιθετικός αλλά αγχώδης και κατηφής. Ο Φιλήντας κυριαρχείται από το «φλέγμα» και είναι ήρεμος, ήπιος και σταθερός χαρακτήρας: «Κι η ψυχραιμία μου στην Αυλή, μα και στην πόλη, θα ’βρει/ τρόπο για να φιλοσοφεί όσο η χολή σου η μαύρη». Ο Harold Bloom γράφει: «ο μελαγχολικός χαρακτήρας του Αλσέστ, η ευαισθησία και η αίσθηση μελαγχολίας που αποπνέει τον καθιστούν πολιτισμικό πρότυπο. Η διάσταση αυτή έχει συζητηθεί από τους φιλοσόφους Βολταίρο και Ρουσσώ».

Στην εποχή ας ενδώσουμε χωρίς αδιαλλαξίες

Ο Αλσέστ ανήκει στην αριστοκρατία, στα σαλόνια της οποίας διαδραματίζεται το έργο, ωστόσο διαφέρει από τον υπόλοιπο κόσμο καθώς απεχθάνεται την προσωπική και κοινωνική υποκρισία. Η πλοκή του έργου οργανώνεται γύρω από δύο γεγονότα: τη δίκη, που εκκρεμεί,  μεταξύ του Αλσέστ κι ενός αντίδικου, και τον έρωτα του Αλσέστ για τη χήρα Σελιμέν που είναι πλήρως ενταγμένη στους κύκλους και τη νοοτροπία την οποία ο ήρωας αποστρέφεται. Η ιστορία παρακολουθεί την προσπάθεια του Αλσέστ να κερδίσει τη Σελιμέν από επίδοξους εραστές. Στην τελευταία πράξη μαθαίνουμε πως ο ήρωας έχασε τη δίκη από έναν κόλακα απατεώνα που ο Αλσέστ απεχθάνεται και ζητάει στη Σελιμέν να τον ακολουθήσει μακριά από την πόλη. Εκείνη, ενώ ανταποκρίνεται στον έρωτά του, αρνείται να τον ακολουθήσει και να φύγει από την πόλη. Ο Αλσέστ αποφασίζει να φύγει μόνος. Ο Φιλέντ θα προσπαθήσει να τον πείσει να αλλάξει την απόφασή του.

Ο Φιλέντ είναι το νέο πρότυπο που αναπτύσσεται στη Δυτική Ευρώπη. Το πρότυπο του έντιμου ή ευπρεπούς και καλλιεργημένου ανθρώπου (honnête homme). Όπως σημειώνει ο Βάρσος, «Οι αξιώσεις μιας γενικής παιδείας παραμένουν αλλά δίνεται έμφαση σε ζητήματα κοσμιότητας της συμπεριφοράς και χρηστού ήθους. Εκτιμάται ο τύπος του επιδέξιου και πνευματώδους, αν και πολύ συχνά συμβατικού συνομιλητή. Η ανάγνωση της λογοτεχνίας, που πλέον στηρίζεται στο έντυπο βιβλίο, γίνεται στοιχείο καλλιεργημένης ψυχαγωγίας. Ο λογοτέχνης διαθέτει μεγαλύτερη αυτονομία σε θέματα θρησκείας και στηρίζεται από τη μοναρχική αυλή και το αριστοκρατικό περιβάλλον». Ο Μολιέρος στηρίζεται από τον βασιλιά Λουδοβίκο ΙΔ´.

Ο Φιλέντ εκφράζει με σαφήνεια τις αρχές της κοινωνικής προσαρμοστικότητας και της αρμονικής ερωτικής σχέσης που αρμόζουν στον honnête home, ενώ ο Αλσέστ ασκεί κριτική στο πρότυπο του ανθρώπου της αυλής αλλά και στην κοινωνική τάξη όπου ανήκει, στα ήθη και στα έθιμα. Η κριτική όμως αυτή είναι ηθικής τάξης και δεν αμφισβητεί τη δομή της κοινωνίας όπως παρατηρεί ο Άουερμπαχ.

Με τα ήθη ας μην τρωγόμαστε, κι ο κόσμος δεν εχάθη,/ ας δούμε μ’ επιείκεια τ’ ανθρώπινα τα πάθη. / Μην κρίνουμε τόσο αυστηρά ό,τι ο καθένας κάνει, / το βλέμμα μας για τα τρωτά λιγάκι να γλυκάνει./ Η κοινωνία μιαν αρετή πιο ελαστική ζητάει,/ κι η σύνεση η υπερβολική κουσούρι καταντάει./ Υπερβολές στην τέλεια σοφία δε θα βρούμε,/ μας θέλει σώφρονες χωρίς το μέτρο να υπερβούμε./ Εκείνη η άκαμπτη αρετή των μακρινών προγόνων/ προσκρούει στις συνήθειες των τωρινών μας χρόνων./ Ζητά το τέλειο απ’ τους θνητούς, τις άφθαστες αξίες./ Στην εποχή ας ενδώσουμε χωρίς αδιαλλαξίες.

Πεντάπρακτη κωμωδία σε αλεξανδρινούς στίχους

Η Χρύσα Προκοπάκη αποτόλμησε με μεγάλη επιτυχία να αποδώσει έμμετρα τον Μισάνθρωπο του Μολιέρου. Το έργο παρουσιάστηκε την Άνοιξη του 1996 από τη «Νέα Σκηνή» του Λευτέρη Βογιατζή.

«H έμμετρη μετάφραση των αλεξανδρινών στίχων είχε μεγάλες απαιτήσεις, αλλά πατούσες τουλάχιστον σε έναν ισοσύλλαβο δεκαπέντε συλλαβών με μια ρίμα, όπως μια σειρά δίστιχα», λέει η μεταφράστρια Χρύσα Προκοπάκη σε συνέντευξή της στο Βήμα.

Στην ίδια συνέντευξη, σε ερώτηση για την πιστότητα της μετάφρασης, η Προκοπάκη προσθέτει: «Εξαρτάται τι εννοούμε πιστή. Πολλοί μιλούν για τις ωραίες “άπιστες” μεταφράσεις. Δεν είμαι αυτής της σχολής. Το ιδεώδες βέβαια είναι να μας βγαίνουν πιστές και ωραίες. Αλλά και πάλι πιστές σε τι; Στο γράμμα, στο πνεύμα, στη μουσικότητα ή και στην πεζότητα, αν χρειάζεται, του χρόνου; Συχνά υποχρεώνεσαι να κάνεις επιλογές, ανάλογα με το τι προέχει σ᾽ έναν συγγραφέα ή και σε διαφορετικά μέρη του κειμένου. Πάντως βασική προϋπόθεση είναι να μην αλλοιώνεται το ύφος».

Ο κωμωδιογράφος ως θύμα του πνεύματος της κωμωδίας

Ο Αλσέστ, φουρκισμένος με τον φίλο του για τις θερμές διαχύσεις με κάποιον γνωστό τους, θεσπίζει την κωμική υπερβολή που τον κατέχει σε ολόκληρο το έργο. Η σφοδρότητα των αντιδράσεών του μπορεί να χαρακτηριστεί «ηρωική» ή «παρανοϊκή».

Ο Harold Bloom γράφει: «Ο Αλσέστ κρίνει την κοινωνία αλλά κρίνεται μέσα από το ίδιο το έργο και εδώ φαίνεται το μεγάλο ταλέντο του Μολιέρου. Ο Αλσέστ έχει την αισθητική αξιοπρέπεια ενός γνήσιου σατιριστή της κοινωνίας. Παρά τις κωμικές αποτυχίες του ή εξαιτίας τους κερδίζει τη συμπάθειά μας καθώς ο Μολιέρος αναπαριστά στον χαρακτήρα του αυτό την κατάσταση μένους και οργής λόγω αφόρητων προκλήσεων. Ο αναγνώστης ταυτίζεται με την αναπαράσταση αυτή καθώς η οργή και η συνεχής εμμονή του με το δίκαιο αγγίζει ένα κομμάτι της ύπαρξής μας, ίσως αυτό που σχετίζεται με το γεγονός της θνητότητας». Οι αξίες του ήρωα είναι απόλυτες και η μοναξιά είναι η μοναδική έξοδος από την κοινωνία, της οποίας μέρος αποτελεί η Σελιμέν. Η αγαπημένη τού Αλσέστ, η οποία αντιπροσωπεύει τα χαρακτηριστικά της τάξης που στηλιτεύει ο ήρωας, βοηθά να κατανοήσουμε το εσωτερικό δράμα του ήρωα το οποίο συνέχει την κωμωδία. Παρακολουθούμε τον αγώνα ενός αμφιθυμικού προσώπου να αποδεχτεί την κοινωνία, δηλαδή τη μόνη αλήθεια, μες στην πολλαπλότητα και στο φευγαλέο της αλήθειας, τον θάνατο. Η άρνηση της αποδοχής της θνητότητας μπορεί να εννοηθεί καλύτερα στην άρνηση του Αλσέστ να συμβιβαστεί με την κοινωνία θέτοντας ανέφικτα μέτρα στη Σελιμέν, αν και του είχε εκδηλώσει τον έρωτά της, και οδηγώντας την να τον εγκαταλείψει.

Ο Harold Bloom στον Δυτικό Κανόνα γράφει: «Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ “ερωτεύτηκε” τον Αλσέστ καθώς ανακάλυψε έναν χαρακτήρα τόσο ενάρετο όσο και ο ίδιος. Επιπλέον, και οι δύο αγαπούν τον εαυτό τους καθώς αποδεικνύεται πως ο Αλσέστ δεν είναι τελικά ερωτευμένος με τη Σελιμέν αφού τις θέτει όρους δυσβάσταχτους».

Ο Μολιέρος, κατασκευάζοντας έναν μισάνθρωπο εραστή που διεκδικεί ζηλόφθονα και εγωιστικά την Σελιμέν, δημιούργησε ένα έργο μέσα από το οποίο θέτει ερωτήματα κοινωνικά, ηθικά, πολιτικά και θεολογικά.

Ίσως ο Μολιέρος μέσα από τον Αλσέστ, που παρουσιάζεται ως ενάρετος, λογικός, δίκαιος και προσκολλημένος στην αλήθεια, θέλει να δείξει ότι η αλήθεια δεν είναι μία. Όπως ο Μοντένιος διερευνά την πλευρά του εαυτού του η οποία υπηρετεί την αλήθεια καταλύοντάς την. Εννοώ πως διερευνώντας την αλήθεια, συμπεραίνει τη σχετικότητά της. Ο Μολιέρος, πνεύμα μεγαλειώδες, σατιρίζοντας την κοινωνία της «αυλής και της πόλης», του ενάρετου ανθρώπου, βάζει τον ήρωά του να γίνεται το θύμα όχι της κοινωνίας αλλά του πνεύματος της ίδιας της κωμωδίας.

Ο Μολιέρος ως κριτικός λογοτεχνίας

Κύριε, το θέμα είναι λεπτό. Πάντα ένα κομπλιμέντο/ προσμένουμε ν’ ακούσουμε για το άξιό μας ταλέντο./ Αλλά σε κάποιον κάποτε, δεν λέγω τ’ όνομά του,/ είπα, μόλις μου διάβασε ένα στιχούργημά του:/ Πρέπει ένας άνδρας ευγενής έλεγχο να ’χει πλήρη/ στο πάθος που να γράφουμε συχνά μας παρασύρει∙/ κι ακόμα πρέπει χαλινό να βάζει στη βιασύνη/ το κάθε του σκαλάθυρμα δημόσιο να γίνει∙/ γιατί απ’ το ζήλο τα γραφτά να κάνουμε βιβλία/ μπορεί να καταντήσουμε ονόματα γελοία.

Ο Ορόντ, προς τον οποίο απευθύνονται τα σχόλια του Αλσέστ, είναι ο τύπος που απεχθάνεται ο ήρωας. Κοινωνικά υποκριτής, υπερφίαλος και, όπως αποδεικνύεται, ανέντιμος. Ασχολείται με την ποίηση και αξιώνει να αναγνωριστεί ως ποιητής και, όταν αυτό δεν γίνεται, στηρίζει τον απατεώνα αντίδικο του Αλσέστ και συντελεί στο να χάσει ο ήρωας τη δίκη. Υποκρίνεται σεμνότητα και ζητά να κριθεί η ποίησή του, αλλά ανήκει στον κύκλο των αξιωματούχων, στους λεγόμενους la cour et la ville, την κοινωνία των μορφωμένων του 17ου αιώνα, προς τους οποίους απευθύνονται τα λογοτεχνικά έργα. Ο λαός (le people) παριστανόταν να χρησιμοποιεί χοντροκομμένη γλώσσα και ακαλλιέργητος. Ο Μολιέρος στα έργα του δεν απεικόνισε τη ζωή των λαϊκών στρωμάτων, την οποία δεν γνώριζε λόγω καταγωγής, όμως υπάρχουν ρεαλιστικά στοιχεία. Κινείται στο πνεύμα της κλασικής λογοτεχνίας της Γαλλίας επί Λουδοβίκου ΙΔ´. «Η αυλή του Λουδοβίκου του ΙΔ´, υποστηρικτή του Μολιέρου, είναι το αποκορύφωμα στην εξέλιξη της απολυταρχίας ως προς την ουσία αλλά και τους εξωτερικούς τύπους», σύμφωνα με τον Bloom. Ο Αλσέστ ηττάται από τον κυρίαρχο τύπο του ευγενούς και προσαρμοστικού honnête homme. Ο ρόλος του ποιητή κωμωδιογράφου είναι να υπηρετεί την αυλή, και ο μισάνθρωπος δεν έχει χώρο σε αυτήν.

Επίσης, η διαμάχη των Αρχαίων και των Νεότερων, γνωστή ως η μάχη των βιβλίων, στην οποία επικράτησαν οι Αρχαίοι και ο Μπουαλώ, επέβαλε την υπεροχή των αρχαίων κλασικών που ανήκαν στον λογοτεχνικό κανόνα. Ο Μολιέρος εμμέσως διδάσκει την πίστη και την υπεροχή στον κανόνα, καθώς ασκεί κριτική στον Ορόντ σημειώνοντας ότι: «Το απαίσιο γούστο των καιρών γι’ αυτό μ’ έχει εκφοβίσει,/ οι απαίδευτοί μας πρόγονοι καλύτερη είχαν κρίση».

Κάποιοι μελετητές θα μπορούσαν να δουν στον Μισάνθρωπο μια παρωδία της τραγωδίας του κλασικισμού. Το ζήτημα αυτό θα χρειαζόταν μια λεπτομερή ανάλυση που δεν μπορεί να γίνει εδώ.

Τέλος, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τους παραλληλισμούς παρελθόντος και παρόντος που μπορούμε να κάνουμε ως προς τη δύσκολη και αμερόληπτη λογοτεχνική κριτική, η οποία με παρρησία οφείλει να στηλιτεύει το ανούσιο και υπερφίαλο πνεύμα που αξιώνει αναγνώριση μέσω της ποιητικής τέχνης. Η λογοτεχνική κριτική χρειάζεται χαρακτήρες ατσαλωμένους με αξίες που πρέπει να βρίσκονται σε απόσταση από την κοινωνία, ώστε να ασκούν το έργο τους με κριτήρια αισθητικά και ηθικά. Η λογοτεχνική αξία των έργων μπορεί να αναδειχτεί μέσα από την κρίση ευαίσθητων ατόμων με ηθική ευαισθησία και καλλιέργεια πέρα από ατομικές επιδιώξεις.

Πηγή
Μολιέρος, Ο Μισάνθρωπος, μτφρ. Χ. Προκοπάκη, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2018
Βιβλιογραφία
Γιώργος Βάρσος, Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, τόμος Α´, ΕΑΠ, Πάτρα 2008
Erich Auerbach, Μίμησις, μτφρ. Λ. Αναγνώστου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2005
Harold Bloom, Ο Δυτικός Κανόνας, μτφρ. Δ. Αρμάος, Gutenberg, Αθήνα 2007