frear

Φρέαρ, τχ. 22-23: Αφιέρωμα στον Τ.Κ. Παπατσώνη (το προλογικό σημείωμα)

Όπως έγραφε ο Γ. Π. Σαββίδης το 1973, η έλλειψη διεξοδικών μελετών για τον Παπατσώνη «δείχνει τη στάθμη των κριτικών μας, και η παράτασή της βαραίνει εξ ολοκλήρου τη μεροληψία ή την αδράνεια των νεοελληνιστών». Περισσότερα από σαράντα χρόνια πέρασαν από τότε, και παρά το πλήθος των αφιερωμάτων που είδαν το φως της δημοσιότητας, οι ουσιαστικές μελέτες που εκπονήθηκαν για τον Παπατσώνη δεν είναι πολλές (ιδιαίτερη μνεία, πάντως, αξίζει να γίνει στην προσώρας ανέκδοτη διδακτορική διατριβή του Δημήτρη Ελευθεράκη στο Α.Π.Θ., η οποία εξετάζει τη συνομιλία του ποιητή με τον Claudel, τον Eliot και τον Hölderlin), με αποτέλεσμα πλήθος από φιλολογικά, κριτικά και ευρύτερα ιδεολογικά ζητήματα που τον αφορούν να μένουν ακόμη ανοιχτά. Ανάμεσα στις σημαντικότερες φωνές που μίλησαν για τον Παπατσώνη ως ποιητή υπήρξαν εκείνες του Νίκου Φωκά –ο οποίος εκτιμά ότι «ο μεγάλος πρωτοπόρος στην ποίησή μας δεν είναι ούτε ο Καρυωτάκης, ούτε ο Σεφέρης. Είναι ο Παπατσώνης»– και του Νάσου Βαγενά, ο οποίος σε παρόμοιο πνεύμα παρατηρεί ότι ο ποιητής «είναι ο μοναδικός πρωτοπόρος του ελληνικού μοντερνισμού, που είναι ταυτόχρονα και πρόδρομός του». Και καθώς μόνο με την επίμοχθη έρευνα, την αναλυτική εξέταση και την υποψιασμένη ερμηνευτική ματιά μπορεί η φιλολογία να δικαιώνει τέτοιες αποφάνσεις, ελπίζουμε το αφιέρωμα αυτό να οδηγεί ένα ακόμη βήμα προς αυτή την κατεύθυνση.

Εκτός από ποιητής, όμως, ο Τάκης Παπατσώνης (1895-1976) υπήρξε χαλκέντερος κριτικός, δοκιμιογράφος και μεταφραστής. Ήδη από το 1910 παρουσιάζει στο νεανικό περιοδικό Ελλάς τις πρώτες του μεταφράσεις, ενώ από το 1915 εγκαινιάζεται η μακρόχρονη και περιπετειώδης κριτική συνεργασία του στον ημερήσιο και τον περιοδικό Τύπο. Τα σχετικά άρθρα και μελετήματά του ξεπερνάνε τους διακόσιους πενήντα τίτλους. Τα μισά από αυτά παρέμειναν σε μεγάλο βαθμό άγνωστα, καθώς δεν τα συμπεριέλαβε στις συγκεντρωτικές εκδόσεις των έργων του (Ο Τετραπέρατος Κόσμος, τ. Α΄ και Β΄, 1966 και 1976· Μολδοβαλαχικά του μύθου, 1965, Όπου ην κήπος, 1972). Παράλληλα, λοιπόν, με την ποίησή του, ο Παπατσώνης διατύπωσε συστηματικά και με νεύρο (για το αδιερεύνητο ακόμη ύφος του «αμίμητου πεζού λόγου του» έκανε λόγο, μεταξύ άλλων, ο Σαββίδης) τις θέσεις του γύρω από τα λογοτεχνικά και πολιτισμικά ζητήματα που απασχόλησαν την ελληνική διανόηση του 20ού αιώνα, όπως είναι το γλωσσικό, η πρόσληψη του Καβάφη, το θέμα της ελληνικότητας, η συζήτηση για τη μίμηση δυτικών προτύπων, η σχέση ελληνικού και χριστιανικού πολιτισμού κ.ά.

Το παρόν αφιέρωμα (καρπός της διήμερης Επιστημονικής Συνάντησης Εργασίας που διοργανώθηκε από το Εργαστήριο Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων στις 8 και 9 Μαΐου 2017 υπό την αιγίδα της Εθνικής Τράπεζας) παίρνει τη σκυτάλη από τα αφιερώματα των περιοδικών Κ (τχ. 6, Νοέμβριος 2004), Manifesto (τχ. 27, 2011, ανάτυπο 2015), The Athens Review of books (τχ. 41, Ιούνιος 2013) και Κουκούτσι (τχ. 10, Φεβρουάριος-Ιούνιος 2015), που εμπλούτισαν το τοπίο της παπατσωνικής βιβλιογραφίας, και συνεχίζει την προσπάθεια για μια καλύτερη γνωριμία μας τόσο με την ποίηση όσο και με τις κριτικές και στοχαστικές προϋποθέσεις της σκέψης του Παπατσώνη.

Η Βαρβάρα Ρούσσου μάς εισάγει στα μετρικά ζητήματα της ποίησης του Παπατσώνη, μελετώντας συστηματικά τα στάδια της στιχουργικής ωρίμανσης του ποιητή, που οδήγησαν μέχρι την καλλιέργεια του ελεύθερου στίχου, σε συνάρτηση με τις δυτικοευρωπαϊκές εξελίξεις στον τομέα αυτό. Ο Ευριπίδης Γαραντούδης, με άξονα το πολιτογραφημένο ως εναρκτήριο ποίημα του ελληνικού μοντερνισμού «Beata Beatrix» (1920), ιχνηλατεί τον τρόπο αφομοίωσης της δαντικής ποίησης από τον Παπατσώνη και την προσαρμογή της τελευταίας στο μοντερνιστικό διάβημά του. Η Γεωργία Λαδογιάννη τοποθετεί την εμφάνιση της ανατρεπτικής ποίησης του Παπατσώνη στα δεδομένα της εποχής της, σχολιάζοντας τη σχέση της με την προηγούμενη παράδοση και τον βαθμό της γλωσσικής και αισθητικής τόλμης της. Η Σοφία Ιακωβίδου μελετά τον αυτοβιογραφικό πυρήνα ενός από τα τελευταία ποιήματα του Παπατσώνη («Guide bleu», 1973), ανιχνεύοντας τις διακειμενικές και διακαλλιτεχνικές αναφορές του σε μοντερνίζοντες ή μοντερνιστές δημιουργούς της Ελλάδας και της Ευρώπης. Ο Βασίλης Λέτσιος αναδεικνύει τη μεγάλη σε όγκο και ποικιλία και αξιόλογη σε ποιότητα μεταφραστική προσφορά του Παπατσώνη (από τα αγγλικά, τα γαλλικά και τα γερμανικά) στον χώρο της ποίησης και του θεάτρου. Η Δώρα Μέντη εστιάζει την προσοχή της στην ελάχιστα μελετημένη «επιστολική» ποίηση και επικεντρώνεται στον τρόπο με τον οποίο ο Κυριάκος Χαραλαμπίδης επικοινωνεί με τον Παπατσώνη μέσα από ένα επιστολικό ποίημα που του αφιερώνει.

Ο Γιάννης Δημητρακάκης, η Αθηνά Βογιατζόγλου και ο Βασίλης Βασιλειάδης, με άξονα κυρίως την κριτική ιδιότητα του Παπατσώνη, ανατέμνουν τη σχέση του με την ευρωπαϊκή και ελληνική λογοτεχνική παράδοση. Ο Δημητρακάκης επιχειρεί μια συστηματική εξέταση της παρουσίας του T. S. Eliot στον κριτικό στοχασμό του Παπατσώνη, η Βογιατζόγλου παρακολουθεί στενά την εξελικτική πορεία της παπατσωνικής σκέψης όσον αφορά το ζήτημα του υπερρεαλισμού και ο Βασιλειάδης εστιάζει στις ιδιαίτερες όψεις της καλλιέργειας της κριτικής από τον Παπατσώνη στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, διερευνώντας τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνει του Έλληνες ομοτέχνους του και τις συνακόλουθες αισθητικές και ιδεολογικές ορίζουσες του στοχασμού του.

Τέλος, ο Κώστας Καραβίδας και ο Βασίλης Μακρυδήμας εμβαθύνουν στα χριστιανικά συμφραζόμενα της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας του Παπατσώνη. Ο πρώτος επιδίδεται σε μια συγκριτολογική εξέταση του οδοιπορικού του ποιητή στο Άγιο Όρος (Άσκηση στον Άθω, 1963) με άλλα ανάλογα ταξιδιωτικά κείμενα της εποχής, προσδιορίζοντας τις ιδιαίτερες πολιτισμικές σημάνσεις του θρησκευτικού στοχασμού του, ενώ ο δεύτερος ανιχνεύει τις χριστιανικές προϋποθέσεις του ταξιδιού τού Παπατσώνη στη μεσοπολεμική Ρουμανία (Μολδοβαλαχικά του μύθου, 1965), και ιδιαίτερα την προσπάθεια τού δημιουργού να κάμψει τις εθνο-φυλετικές μνησικακίες προς όφελος ενός πολιτισμικού κράματος χριστιανικών καταβολών.

επιμέλεια αφιερώματος: Αθηνά Βογιατζόγλου – Βασίλης Μακρυδήμας

[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.]

 

Σε λίγο καιρό κοντά σας με νέο ηλεκτρονικό τεύχος στο mag.frear.gr

Mag.frear.gr – Τα ηλεκτρονικά μας τεύχη