Χωρίς, εκ των πραγμάτων, να έχω συνολική εποπτεία της λογοτεχνικής παραγωγής του 2017, θα περιοριστώ σε μερικά από τα ελληνικά βιβλία που άφησε στην πόρτα μου ο ταχυδρόμος: διαφορετικά είδη, γραφές, προθέσεις και οπτική. Κατ’ επέκταση, η κριτική τους αποτίμηση αφενός σχετίζεται με τους στόχους του συγγραφέα (κατά πόσο υπηρέτησε την πρόθεσή του) και αφετέρου με το κοινό στο οποίο απευθύνονται.
ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
Αστέρης Μαυρουδής, Η ατυχία (Kέδρος): αμιγώς ηθογραφικά διηγήματα με λαογραφικά στοιχεία. Ιστορίες της καθημερινής ζωής και των απλών ανθρώπων του χωριού, που ακολουθούν έντεχνα τους κανόνες της σύντομης αφήγησης: ταχύτητα, σαφήνεια και μεστότητα, οξυδερκή ματιά στην επιλογή των στοιχείων του μύθου που προτάσσονται και αναπτύσσονται, κορύφωση και λύση. Κλασική αφηγηματική φόρμα, ρεαλιστική γραφή, γλώσσα με ροή, έντονες κινηματογραφικές εικόνες, συγκινησιακή φόρτιση και χιούμορ.
Γιώργος Δουατζής, Ο μουσουργός (Στίξις): Νουβέλα, με εναλλαγή αφηγητών και φωνών, στην οποία ο Δουατζής επιλέγει να κινηθεί περισσότερο στο επίπεδο της ιδεολογικής ανάπτυξης του θέματος χρησιμοποιώντας εμφανώς τη μυθοπλασία ως πρόσχημα για τη θεματική του. Στο κέντρο του ενδιαφέροντός του η επιθυμία του καλλιτέχνη και η διαχείρισή της, οι έννοιες της ματαιοδοξίας, της υστεροφημίας, της ταυτότητας και ταυτοποίησης του έργου εν ζωή και μετά θάνατον. Ο συγγραφέας κατασκευάζει την «έξοδο» της τραγωδίας του, ενώ την ίδια στιγμή ο αναγνώστης στοχάζεται για τη ματαιοδοξία της καλλιτεχνικής δημιουργίας σε σχέση με την ταυτοποίηση του έργου και την κλοπή της πνευματικής ιδιοκτησίας. Είναι, άραγε, η παράνοια που (δεν) αποδέχεται τη ματαιοδοξία όπως αυτή ορίζεται στη νουβέλα, η ανθρώπινη φύση ή μια διαφορετική θέαση που θέλει έργο και δημιουργό να αποταυτίζονται και υπό ποιες συνθήκες ;
Σταυρούλα Δημητρίου, Η επιστροφή της Κίχλης (Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνης): Ένα πασπαρτού μικροκειμένων, από πεζά έως και ποιητικά, με κέντρο τον νόστο, αστική αλλά και ηθογραφική θεματική, που αποδεικνύουν ότι η Δημητρίου έχει τη δυνατότητα να κινηθεί αριστοτεχνικά και σε διαφορετικούς χώρους από αυτούς του παρελθόντος. Νέο στοιχείο τα αστικά της αφηγήματα που ακολουθούν τους δρόμους του μοντερνισμού, χαρακτηρίζονται από ελιγμούς στη διαχείριση, λιγότερη εμμονή στην πλοκή, ευαισθησία και δημιουργία μίας νέας πραγματικότητας δια μέσου της γλωσσοκεντρικής προοπτικής τους.
Xρυσοξένη Προκοπάκη, Μια τυχαία Ιφιγένεια (Στίξις): Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του μυθιστορήματος της Προκοπάκη εστιάζεται στην ευρηματική αφηγηματική του φόρμα, στοιχείο καθαρά μοντερνιστικό. Στο βιβλίο χρησιμοποιούνται 2 διαφορετικές γραμματοσειρές οι οποίες καθοδηγούν την ανάγνωση, καθιστώντας και ορατή τη διαφοροποίηση της αφήγησης σε σχέση με τον αφηγητή. Στο μυθιστόρημα, η κεντρική περσόνα Ιφιγένεια αφενός δρα ως προϊόν της μυθοπλασίας, ενώ αφετέρου αφηγείται ως συγγραφέας και συνομιλεί με τους ήρωες του μυθιστορήματος. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι έχουμε δύο διαφορετικά βιβλία (και ένα τρίτο που τα εμπεριέχει, αυτό της Προκοπάκη), τα οποία αλληλοσυμπληρώνονται και διεκπεραιώνουν αποτελεσματικά τεχνικά θέματα της αφήγησης. To κεντρικό θέμα της μνήμης και του παρελθόντος και η παλιά σχέση της ηρωίδας με τον Ιππόλυτο (η λατρεία της Αρτέμιδος και οι ταύροι που αναποδογύρισαν το άρμα του οδηγεί στους συσχετισμούς με την Ιφιγένεια) στήνει ένα κλειστό σύμπαν ενδοσκόπησης, που συνομιλεί εξαρχής και σταθερά με τη μυθολογία των ονομάτων, για να διευρύνει τη διακειμενική συνομιλία εν συνεχεία. Η πλοκή είναι χαλαρή με τον στοχασμό στο κέντρο της αφήγησης. Η Προκοπάκη με γλώσσα ανεπιτήδευτη ανοίγει ερωτήματα, θέτει υπό κρίση στερεότυπα και αξίες, και δημιουργεί ένα περιβάλλον φιλικό στην αναθεώρηση και στη συναίσθηση.
Ευσταθία Ματζαρίδου, Τα ρούχα (Σμίλη): Kατεξοχήν μοντέρνο μυθιστόρημα με ιδιαιτερότητα στη σύλληψη, την επεξεργασία και τη γραφή του. Η σχέση ενός ζευγαριού σχολιάζεται, αναπτύσσεται, αποκαλύπτεται και ολοκληρώνεται δια μέσου των ρούχων. Οι ήρωες, μιλώντας γι’ αυτά, ξεδιπλώνουν σπονδυλωτά την ιστορία της σχέσης τους και ψυχογραφούνται. Η Ματζαρίδου με πρωτότυπο τρόπο, ροή και στυλ στη γραφή της, βάζοντας την ίδια στιγμή το μαχαίρι στο κόκαλο, προσφέρει ένα ιδιαίτερο και απολαυστικό μυθιστόρημα στον αναγνώστη.
ΠΟΙΗΣΗ
Μανόλης Πρατικάκης, Τα 60+1 αγαπημένα (Kέδρος): Ο Πρατικάκης, έχοντας κριτική ματιά και αγωνιώντας για την ποίησή του, δημιουργεί συνεχώς νέες ενότητες, επιλέγοντας ποιήματα από παρελθοντικές συλλογές. Διαφορετικές θεματικές, φόρμες, τεχνικές, στοιχεία παραδοσιακά και μοντέρνα, συνομιλία με άλλα ποιητικά κείμενα, γλαφυρή εικόνα, ανατρεπτική μεταφορά, φιλοσοφικός λυρισμός, μουσικότητα στη γλώσσα και αριστοτεχνικοί χειρισμοί της. «Πάτα, μεγάλε, ως να γίνω ρήγμα, ν’ αποκτήσει θύρα σμιλεμένη/ με το έκφυλο σώμα μου ο ίλιγγος (κάποτε ήμουνα το άνθος του)», από τη συλλογή Ο μεγάλος ξενώνας. Στην καρδιά της ποίησης!
Θεόδωρος Αγγελής, Η στάχτη στον ουρανίσκο (Σμίλη): η πρώτη ποιητική συλλογή του Αγγελή, αφηγηματική και απολογητική, με χαμηλούς τόνους, καθαρές εικόνες, αφοπλιστική ειλικρίνεια, άλλοτε με ρομαντικά και λυρικά ξεσπάσματα ή στοχαστική διάθεση, σε ελεύθερο ή ομοιοκατάληκτο στίχο, πραγματεύεται την απώλεια: « Όταν κόπηκε η φροντίδα/είδα μια σκλήθρα/να πέφτει απ’ τον ουρανό/και να βυθίζεται στη γλώσσα –/είναι όλοι μ’ ένα στόμα/που η απώλεια το ’χει καψαλίσει,/η απελπισία σκορπά τα δίχτυα της/μα κανείς δεν τα μαζεύει». Ο ποιητής, στις σημειώσεις του βιβλίου, διευκρινίζει ότι οι πίνακες που σχολιάζονται στο δεύτερο και στο όγδοο μέρος του κειμένου είναι του Μαξ Μπέκμαν. Επιπλέον, παραθέτει στίχους ποιητών με τους οποίους συνομιλεί (Κάλβος, Σεφέρης, Char, Holderlin κ.λπ.), «αν η επίδραση ορισμένων στίχων έγινε σαφής εκ των υστέρων, άλλοι είχαν εντυπωθεί εξαρχής στη συνείδησή μου», αναφέρει ο ίδιος. Η γλώσσα ρέουσα, σχεδόν αφημένη στη γλώσσα των σωμάτων που (ζω)γραφίζονται, πλάθει ονειρικές ατμόσφαιρες (είναι τα μάτια του γλυφές ικεσίες /και γλαύκωμα τρώει την ίριδα ενός σάρκινου ρούχου που αφορμίζει) δημιουργώντας μία αισθητηριακή παλέτα που κυμαίνεται από τη σκοτεινότητα της παράδοσης του ρομαντισμού έως το εκστατικό φως των αναγεννησιακών μορφών. (Χείλια απ’ τη βία μουδιασμένα σιγούν/μάτια απροσάρμοστα στις σπηλιές απορούν/πώς το φεγγάρι να κεντηθεί με λόγχες/και αίμα να στάξει απ’ του θόλου τις κόγχες/πώς χωρίς βροχή να μουσκευτεί το χώμα/και ξάφνου να πικρίσει το νερό της κολυμπήθρας;). Δίδεται η αίσθηση ότι ο Αγγελής, ο οποίος έχει μελετήσει την ποίηση, έχει τη δυνατότητα να χαράξει και ο ίδιος μία αξιοπρόσεκτη ποιητική πορεία, την οποία αναμένουμε.
Κλεοπάτρα Λυμπέρη, Ποίηση με τέσσερα πόδια [παίγνια και φάρσες] (Oι εκδόσεις των φίλων): Σε 2 ενότητες με τίτλο Περί συνομιλίας και Περί μη ταπεινότητας, αντίστοιχα, η Κλεοπάτρα Λυμπέρη συναντά την αποφθεγματική απόφανση με εργαλεία τη φιλοσοφία, την ψυχανάλυση, τη θεωρία της λογοτεχνίας. Ο λόγος, ο Λόγος η (συν) oμιλία, η συζήτηση και η αναζήτηση, η γλώσσα, η αισθητική, η ηθική, ο χώρος, ο χρόνος, το είναι, η ταυτότητα σε σχέση με τη (μη) ταπεινότητα συνιστούν τη θεματική των 160 αποφθεγμάτων της πρώτης ενότητας και των 60 της δεύτερης ενότητας. Ο λόγος της σαφής, μεστός, καλοσμιλεμένος, σκωπτικός, ειρωνικός, ερωτηματικός, αφοριστικός μάς προσκαλεί να διαλογιστούμε ενώπιον ενός καθρέφτη. Κείμενα άκρως υπαρξιακά, πέρα από την αναγνωστική απόλαυση, κλείνουν το μάτι στον αναγνώστη μ’ εκείνη τη σαγήνη που έχει ο ενσυνείδητος και βιωμένος λόγος. Ως παραδείγματα (με μεγάλη δυσκολία) επιλέγω τα επόμενα: «109. Για να γραφτεί καλή ποίηση χρειάζεται ψυχική αδεξιότητα; 110. Το τραύμα του καλλιτέχνη, ως γνωστόν, γεννά γλώσσα· αλλά αυτή πώς θα εκφραστεί ολοκληρωμένα χωρίς έναν οργανωμένο νου; Η αδεξιότητα περιπλανιέται απλώς στο τυχαίο, αναλώνεται (σχεδόν με αυταρέσκεια) στην περιγραφή του τραύματός της» / «27. Η μη-ταπεινότητα συχνά στηρίζεται πάνω σ’ έναν κόσμο απαστράπτοντα (γνώσεις, ταλέντο, κάλλος, λαμπρά κατορθώματα.) Αλλά το χάος αδιαφορεί για όλα αυτά».
Σταύρος Σταυρόπουλος, So long, Μarianne (Σμίλη): Ο τίτλος της τελευταίας συλλογής του Σταύρου Σταυρόπουλου, So Long, Marianne, φόρος τιμής στον Leonard Cohen και στο ομότιτλο τραγούδι του, με θεματική αποκλειστικά ερωτική, εστιάζει στο δίπολο του έρωτα: της γέννησης (Με σένα/Επισκεύασα μέσα μου/Το πρόσωπο του θεού) και του θανάτου (Δεν υπάρχει απάντηση/Σε μια ζωή που βασίζεται/Στην αδικία του συντελεσμένου), της άνθησης και της φθοράς (Θα ενώσω τα χρόνια μας /Και θα φτιάξω έναν άφωνο σιδηρόδρομο/Ένα σμήνος από σιδερένιες πεταλούδες/Μια ατέλειωτη σειρά από υστερόγραφα αγάπης), του ηρωισμού και της αποσύνθεσης (Παντρεύτηκα τις ρωγμές των μελών σου/Την άνοιξη εκείνων των γενναίων μαλλιών). Στο κέντρο γύρω από το οποία πλάθεται και εξελίσσεται η ποιητική ομιλία, ως σημαίνον και ως εικόνα τα λουλούδια, τα χρώματα και οι κήποι, ρομαντικά στοιχεία που συνεχώς ανατρέπονται από την καυστική και αυτοσαρκαστική ματιά του ποιητή. Οι στίχοι του ευθύβολοι και ανατρεπτικοί ισορροπούν ανάμεσα στην ιδέα, το συναίσθημα και τη σουρεαλιστική απόφανση. Ποίηση που καθηλώνει με την αμεσότητα, την ενάργεια και την ευαισθησία της.
ΔΟΚΙΜΙΟ
Εξαίσιοι γέλωτες, Το γέλιο στην αρχαία ελληνική γραμματεία, επιμ.: Μαίρη Ι. Γιόση – Αλεξάνδρα Δ. Μελίστα (Σμίλη). Σ’ έναν ογκώδη τόμο 1150 σελίδων, οι 14 συγγραφείς του βιβλίου, δύο εκ των οποίων έχουν αναλάβει και την επιμέλεια του έργου, ανθολογούν, μεταφράζουν και σχολιάζουν αποσπάσματα κειμένων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας που ως θεματική τους έχουν το γέλιο (γέλως, γέλω, γέλοιον). Η καταγραφή των αποσπασμάτων διαγράφει μία πορεία 10 αιώνων, από τον 8ο αι. π.Χ. έως και μετά τον 2ο αι. μ.Χ., προκειμένου να κατανοήσει τη σημασία του. Αξιοσημείωτο έργο με πλούσιες αναφορές (ιστορικές, γλωσσικές, διακειμενικές) και ιδιαίτερη προσέγγιση στην έρευνα. Εργαλείο όχι μόνον για τους φιλολόγους, αλλά και αναφορά για κάθε αναγνώστη που επιθυμεί μέσα από την πρωτοτυπία του θέματος να προσεγγίσει την εκάστοτε εποχή.
*****
[Όπως κάθε χρόνο, από τα Χριστούγεννα μέχρι και το τέλος των γιορτών δημοσιεύουμε τις λίστες των συνεργατών μας για τα δικά τους αγαπημένα από τη χρονιά που φεύγει: καταγράφονται βιβλία, μουσικές, ταινίες, παραστάσεις, ό,τι μας άρεσε απ’ το έτος που πέρασε. Δεν πρόκειται για λίστες με “τα καλύτερα του 2017” –τα πνευματικά γεγονότα δεν μπορεί να κατατάσσονται με τέτοιο τρόπο–, αλλά γι’ αυτά που κατά την υποκειμενική κρίση των γραφόντων αξίζει ίσως να προσεχτούν περισσότερο.]
Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.
