Στίχοι Ιαπώνων δασκάλων του Ζεν για το θάνατο
Μετάφραση: Γιώργος Καρτάκης
Isso
Πέθανε τη δεκάτη εβδόμη ημέρα του Νοεμβρίου 1899 σε ηλικία πενήντα επτά ετών
Κάνε μου σκόντο!
Ακόμη κι αν είμαι πενήντα επτά,
αυτό το έτος τελειώνει!
*
Makete oke
gojüshichi
toshi no kure
O Isso δανείζεται την παραπάνω εικόνα από τον κόσμο του εμπορίου. Η μοίρα πουλάει στον άνθρωπο τη ζωή και στο τέλος των χρόνων που έλαβε, πρέπει εκείνος να ξεπληρώσει το λογαριασμό, που η μοίρα έχει κιόλας εκδώσει κατά τη γέννησή του. Ο Isso ξέρει καλά, ότι έχει ήδη αναβάλλει την πληρωμή δυο χρόνια –μια και σύμφωνα με την παράδοση το προσδόκιμο ζωής του ανθρώπου ανέρχεται στα 55 χρόνια– και παρακαλεί να λάβει ακόμη λίγη προθεσμία για την αποπληρωμή των χρεών του – τουλάχιστον μέχρι το τέλος του έτους. Ζητάει μάλιστα μια έκπτωση έχοντας παράλληλα στο νου του τις ιαπωνικές εταιρείες, οι οποίες στο τέλος της χρονιάς οργανώνουν ξεπούλημα. Με έκπτωση ή μη, ωστόσο, ο ποιητής φαίνεται να ξέρει, πως η κατάσταση του δεν πρόκειται να αλλάξει ιδιαίτερα.
❧
Jakura
Πέθανε την πέμπτη ημέρα του Ιουνίου 1906 σε ηλικία πενήντα εννέα ετών
Αυτόν το χρόνο ακόμη
θα ήθελα να δω τον λωτό
στην άλλη πλευρά.
*
Mitaki kana
kotoshi no hasu wa
kano kishi ni
Το βράδυ της ημέρας του θανάτου του, οι συγγενείς παρακάλεσαν τον Jakura να γράψει ένα ποίημα για τον θάνατο. Εκείνος ψιθύρισε τους πιο πάνω στίχους και προσπάθησε, απλώνοντας το χέρι, να πιάσει ένα πινέλο και να τους γράψει. Οι δυνάμεις του όμως δεν αρκούσαν πια. Πέθανε αφήνοντας ένα άδειο χαρτί πλάι στο κρεβάτι του.
Στη βουδιστική λογοτεχνία, αυτός ο κόσμος της ζωής και του θανάτου χαρακτηρίζεται ως «αυτή η πλευρά» ή «αυτή η όχθη», ενώ ως Νιρβάνα ή Φώτιση χαρακτηρίζεται η «άλλη πλευρά» ή «η αντίπερα όχθη». Το πέρασμα από τον κόσμο της ψευδαίσθησης στον κόσμο της αλήθειας παρομοιάζεται με μια διαδρομή σε πλοιάριο από την μια όχθη στην άλλη.
❧
Jomei
Πέθανε την έβδομη ημέρα του ενάτου μήνα του έτους 1766 σε ηλικία εξήντα ενός ετών
Φύλλα από λέξεις:
χρώματα φθινοπωρινά,
σιωπηλό βουνό.
*
Koto no ha ya
ugokanu yama mo
aki no iro
Πρόκειται για λογοπαίγνιο στην ιαπωνική γλώσσα. Η λέξη «kotoha» –γλώσσα– είναι σύνθετη, αποτελούμενη από τις λέξεις «koto» –λέξη– και «ha» –φύλλα. Ο ποιητής τη χωρίζει δημιουργώντας τη φράση «koto no ha» –φύλλα από λέξεις.
❧
Jowa
Πέθανε τη δεύτερη ημέρα του δεύτερου μήνα του έτους 1785 σε ηλικία εβδομήντα ενός ετών
Δεύτερος μήνας:
Φοράω καινούργιο καπέλο από μπαμπού,
πάω σπίτι.
*
Kisaragi ya
atarashiki kasa
kite kaeru.
Δεν πρόκειται για το επιθανάτιο ποίημα, αλλά για το τελευταίο (zekku) ποίημα του Jowa. Ως τέτοιοι χαρακτηρίζονται εκείνοι οι στίχοι που ένας ποιητής γράφει πριν τον θάνατό του, χωρίς ο ίδιος όμως να τους θεωρεί τελευταίους.
Περιστασιακά μπορούσε κάποτε να συμβεί, ένας ποιητής, αν και σκόπευε να γράψει ένα επιθανάτιο ποίημα, να πεθάνει ξαφνικά αφήνοντας ένα τελευταίο ποίημα. Κάποιοι ποιητές μάλιστα, δεν είχαν καν την επιθυμία να τηρήσουν αυτή την παράδοση του επιθανάτιου ποιήματος. Άλλοι πάλι, έγραψαν το επιθανάτιο ποίημά τους ημέρες, μήνες ή και χρόνια πριν τον θάνατό τους, έτσι ώστε αυτό να μη μπορεί να θεωρηθεί σαν το τελευταίο τους ποίημα.
Στην περίπτωση του Jowa έχουμε την πρώτη εκδοχή. Την πρώτη ημέρα του δεύτερου μήνα ο Jowa είχε περάσει τη νύχτα στο εξοχικό του με μερικούς συγγενείς και έγραψε το πιο πάνω ποίημα κατά τη διάρκεια της συνομιλίας μαζί τους. Πέθανε απροσδόκητα την επόμενη ημέρα.
Οι στίχοι περιέχουν ένα λογοπαίγνιο. Kisaragi, το αρχαίο όνομα του δεύτερου μήνα, σημαίνει επίσης «φορώντας πολλές στρώσεις ρούχα», υπονοώντας έτσι την κρύα εποχή του χρόνου. Με αυτή τη φράση καθώς και με την εικόνα του καπέλου από μπαμπού, ο ποιητής ήθελε μάλλον να αναφερθεί στο ταξίδι της επιστροφής από το εξοχικό του μια βροχερή ημέρα.
❧
Kafu
Πέθανε την εικοστή ενάτη ημέρα του ενάτου μήνα του 1784 σε ηλικία τριάντα έξι ετών
Αν πρέπει να πεθάνω,
ας γίνει
πριν μπει χειμώνας.
*
Shinaba yo no
Fuyu no komu ma to
Iiokeri
Ο Kafu υπήρξε γόνος μιας πλούσιας οικογένειας που εμπορευόταν κινέζικα φάρμακα. Επειδή παραμέλησε την οικογενειακή επιχείρηση –εξαιτίας μάλλον της καλλιτεχνικής του φύσης– οι συγγενείς συγκάλεσαν συμβούλιο, τον απάλλαξαν από τα καθήκοντα του και τον «στέγασαν σε ένα διαμέρισμα φτιαγμένο ειδικά γι’ αυτόν». Βάσει των σωζόμενων στοιχείων, φαίνεται να πέρασε την υπόλοιπη ζωή του ως μοναχός.
Ο Kafu υπήρξε φίλος του ποιητή Buson, και όπως κι εκείνος επίσης ζωγράφιζε. Πέθανε στα τέλη του φθινόπωρου, δύο μέρες πριν μπει ο χειμώνας.
❧
Kaiga
Πέθανε την δέκατη έκτη ημέρα του έκτου μήνα του 1718 σε ηλικία εξήντα επτά ετών
Παράξενο – σαν αγγελιοφόροι,
πετούν αριστερά, πετούν δεξιά
πυγολαμπίδες.
*
Omoshiro ya
san no tsukai no
tobu hutaru
Οι πυγολαμπίδες (hutaru), με φως που τρεμοφέγγει τις καλοκαιρινές νύχτες, μοιάζουν στον ποιητή όπως μυστηριώδεις αγγελιοφόροι, που καταφτάνουν για να συνοδεύσουν τις ψυχές των νεκρών.
❧
Kanna
Πέθανε την δέκατη πέμπτη ημέρα του έβδομου μήνα του 1744
Φθινοπωρινή αύρα,
ξύλα
ξεβράζονται απαλά στην ακτή
*
Nagaregi no
yoru kata yasashi
aki no kaze
❧
Kari
Πέθανε τη δωδέκατη ημέρα του τρίτου μήνα του 1770 σε ηλικία εξήντα επτά ετών
Τι θλιβερό: Άνθη κερασιάς
μεταμορφώνονται σε σύννεφα,
που έρχονται να με χαιρετήσουν.
*
Ushi ya hana
ware o mukaeru
kumo to nari
Πολλοί είναι οι Ιάπωνες ποιητές που συνέκριναν τα άνθη κερασιάς με σύννεφα λουλουδιών. Ο Kari πέθανε την άνοιξη κατά τη διάρκεια της ανθοφορίας των κερασιών και, όπως γίνεται αντιληπτό από τους στίχους, ένιωσε θλίψη βλέποντάς τις για τελευταία φορά.
Σύμφωνα με τη βουδιστική παράδοση, την ώρα του θανάτου εμφανίζονται στη Δύση σύννεφα με σκοπό να οδηγήσουν τον άνθρωπο στον άλλο κόσμο.
❧
Keizan
Πέθανε την εικοστή τετάρτη ημέρα του όγδοου μήνα του 1750 σε ηλικία σαράντα τεσσάρων ετών
Σύνορο του κόσμου,
δεξιά και αριστερά πυκνές καλαμιές
και πάνω απ’ τα μπαμπού το φεγγάρι.
*
Kunizakai
sayü ni tsue ya
tsuki no take
Με την έννοια «Σύνορο» (Kunizakai) –προφανώς εκείνο ανάμεσα στον κόσμο των ζωντανών και των νεκρών– ο ποιητής υπαινίσσεται την κορυφογραμμή, την οποία πρέπει να περάσουν οι νεκροί στην πορεία τους προς τον άλλο κόσμο. Η θέα του φεγγαριού πάνω από την πυκνή συστάδα των μπαμπού θα μπορούσε να θεωρηθεί ως η ματιά στη νεκρή ζώνη ανάμεσα στους δύο κόσμους.
Το μπαμπού (take) είναι ένα αειθαλές φυτό, το μεγαλύτερο στο είδος του, με τόσο δυνατούς και χοντρούς βλαστούς, που συχνά μοιάζουν με κορμούς δέντρων.
❧
Kibai
Πέθανε τη δωδέκατη ημέρα του δεύτερου μήνα του 1788 σε ηλικία εβδομήντα χρονών
Μοναδική μου επιθυμία,
μια ζωή στην πρωτεύουσα
της αδράνειας.
*
Negawaku wa
mui no miyako o
sumidokoro
«Μui» είναι η ιαπωνική προφορά του κινέζικου «wu wei», της «αδράνειας» στην ταοϊκή φιλοσοφία. Η έννοια εμφανίζεται επίσης σε κάποια βουδιστικά κείμενα ως συνώνυμο της «νιρβάνα», στα κείμενα ωστόσο του Ζεν – Βουδισμού πλησιάζει την έννοια που έχει στον Ταοϊσμό.
❧
Kizan
Πέθανε την τέταρτη ημέρα του δωδέκατου μήνα του 1851 σε ηλικία εξήντα τεσσάρων ετών
Σαν έχω φύγει,
άραγε θα φροντίσει κανείς
τα χρυσάνθεμα;
*
Rusu naredo
tou hito mo kana
nokorigiku
Τα χρυσάνθεμα παρουσιάζονται εδώ ως εκείνα τα λουλούδια που συνεχίζουν να ανθίζουν στα τέλη του φθινοπώρου, όταν όλα τα άλλα έχουν ήδη μαραθεί, αλλά και ως εκείνα τα άνθη που θα παραμείνουν, όταν ο ιδιοκτήτης του κήπου έχει πεθάνει.
❧
Koha
Πέθανε την δέκατη τέταρτη ημέρα τον Αύγουστο του 1897
Αφήνω το πινέλο να πέσει
με το φεγγάρι πλέον θα μιλώ
πρόσωπο με πρόσωπο
*
Fude nagete
tsuki ni moni iu
hakari nari
❧
Σημείωμα για την ιαπωνική επιθανάτια ποίηση
Στην Ιαπωνία, όπως και σε πολλές εξάλλου χώρες, είθισται η συγγραφή μιας διαθήκης πριν την έλευση του θανάτου. Ωστόσο, η ιαπωνική κουλτούρα αποτελεί μάλλον τη μόνη σε παγκόσμιο επίπεδο, στην οποία δημιουργήθηκε –και συνεχίζει να υπάρχει– η παράδοση της συγγραφής ενός αποχαιρετιστήριου ποιήματος προς τη ζωή (jisei). Στις παλιές διαθήκες των Ιαπώνων υπάρχουν ηθικές προτροπές και άλλου είδους παρακλήσεις των αποθανόντων προς τους κληρονόμους, σε γενικές όμως γραμμές, οι διαθήκες αυτές αφορούν τη διαχείριση της υλικής κληρονομιάς.
Γι’ αυτόν τον λόγο παλαιότερα θεωρήθηκε, ότι και το «επιθανάτιο ποίημα» αποτελεί έναν κατά κάποιο είδος χαιρετισμό του αποθανόντα προς τους ζωντανούς απογόνους. Οι Ιάπωνες διδάσκονται εξάλλου εκατοντάδες τρόπους προσφώνησης, ώστε να είναι σε θέση να υποδεχτούν με τον κατάλληλο τρόπο τον συνομιλητή τους. Το κύρος και η κοινωνική θέση υπολογίζονται σε μεγάλο βαθμό από την ικανότητα του ατόμου να επιλέξει τον κατάλληλο χαιρετισμό στην εκάστοτε περίσταση.
Θα όφειλαν, άρα, και αυτά τα ποιήματα να θεωρηθούν ως μια τελευταία πράξη ευγένειας του αποθανόντα προς τους ζώντες; Η υπόθεση αυτή αντικρούεται από το γεγονός ότι στους στίχους αυτούς οι Ιάπωνες τείνουν να εγκαταλείψουν τη γνωστή εκείνη επιφυλακτικότητα για λόγους ευγένειας που τους χαρακτηρίζει σε όλη τους τη ζωή. Ανάμεσα σε εκατοντάδες επιθανάτια ποιήματα, είναι πιθανό να βρει κανείς μόνο ένα ή δύο, τα οποία είναι γραμμένα στη συνήθη μορφή του ευγενικού χαιρετισμού. Ένα επιπλέον χαρακτηριστικό των επιθανάτιων ποιημάτων αποτελεί το γεγονός ότι δεν αναφέρονται σε επιθυμίες που αφορούν κοινωνικές ή ηθικές υποθέσεις. Ως εκ τούτου, μπορεί με ασφάλεια να θεωρηθεί, ότι τα συγκεκριμένα ποιήματα αποτελούν μια αυτόνομη ποιητική κατηγορία.
⸙⸙⸙
[Μπορείτε να διαβάσετε το α΄ μέρος του αφιερώματος εδώ. Πρώτη δημοσίευση των μεταφράσεων στο Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα του πέμπτου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
