Μετάφραση: Θοδωρής Σταμάτης
Πρωτοείδα την ταινία Σολάρις του Αντρέι Ταρκόφσκι στην Οξφόρδη περί τα τέλη του 1972, όχι πολύ καιρό αφότου κυκλοφόρησε.
Οι επόμενες φορές που είδα το έργο ήταν στο Σαν Φρανσίσκο, όταν έμενα στη βόρεια Καλιφόρνια αργότερα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’70, όπου είχα την εντύπωση πως προβαλλόταν αδιάλειπτα. Το φιλμ δείχνει έναν φαινομενικά νοήμονα, καλυμμένο με νερό πλανήτη, ο οποίος δημιουργεί αντίγραφα ανθρώπων και τοπίων από τις μνήμες τον αστροναυτών που τον επισκέπτονται. Όταν ξαναείδα την ταινία σε DVD, ξαναβρέθηκα στα μέρη που βρισκόμουν όταν την παρακολούθησα.
Το γεγονός ότι είδα το Σολάρις για πρώτη φορά στον κινηματογράφο ενδεχομένως έχει τη σημασία του. Η παρακολούθηση μιας ταινίας στη σκοτεινή αίθουσα είναι μια εμπειρία διαχωρισμένη απ’ την υπόλοιπη ζωή. Ίσως γι’ αυτό οι ταινίες του φανταστικού δείχνουν τόσο συναρπαστικές στη μεγάλη οθόνη. Η απόσταση ανάμεσα στη φαντασία και την αισθητηριακή αντίληψη μειώνεται, και αυτό που βλέπεις το αισθάνεσαι ως ένα όραμα που προέρχεται από μια κρυφή περιοχή του νου.
Πάρα πολλά κείμενα έχουν γραφτεί για το Σολάρις του Ταρκόφσκι, και η δική μου συνεισφορά έγκειται σ’ ένα κεφάλαιο του βιβλίου μου Η ψυχή της μαριονέτας (2015). Κατέληξα στο συμπέρασμα πως τα ομοιώματα που δημιουργεί ο ωκεανός ίσως να μη διαφέρουν ριζικά απ’ τις μορφές που συναντάμε στον πραγματικό κόσμο που κατοικούμε. Κάτι τέτοιο αφήνεται να εννοηθεί στην πιο συγκλονιστική κατ’ εμέ σκηνή του έργου. Ο ψυχολόγος Κρις Κέλβιν έχει σταλθεί στον πλανήτη προκειμένου να ελέγξει αν η αποστολή που είχε ως στόχο να διαπιστώσει εάν ο πλανήτης είναι νοήμων πρέπει να συνεχιστεί ή να εγκαταλειφθεί. Ανεξήγητα, ο Κέλβιν συναντά για λίγο ένα άβαταρ ή «μιμοειδές» της νεκρής συζύγου του Χάρεϋ, η οποία όπως κι εκείνος δεν ξέρει πώς βρέθηκε εκεί.
Προς το τέλος της ταινίας, ο ψυχολόγος εμφανίζεται να περπατά μέσα στα δέντρα κατευθυνόμενος σ’ ένα ξύλινο σπίτι στο οποίο συναντά τον πατέρα του που έχει πεθάνει. Η κάμερα τότε τραβιέται πίσω αποκαλύπτοντας πως το σπίτι, το δάσος και ο πατέρας του Κέλβιν είναι όλα τους μιμοειδή, φτιαγμένα από τον ωκεανό μόνο για να διαλυθούν και να σβήσουν όταν ο Κέλβιν παύει να τα κοιτά.
Εάν ο ωκεανός του πλανήτη Σολάρις δημιούργησε έναν τόπο από τις αναμνήσεις του Κέλβιν, η ταινία Σολάρις ανακάλεσε μέσα μου μνήμες πόλεων στις οποίες κάποτε έζησα. Η Οξφόρδη και το Σαν Φρανσίσκο, όπως ήταν κατά τη δεκαετία του ’70, σήμερα μοιάζουν με τόπους της φαντασίας. Ένας τόπος δεν είναι μια φυσική τοποθεσία, αλλά μια στιγμή στη ζωή μιας ψυχής. Η απεριποίητη, εξαθλιωμένη Οξφόρδη που απολάμβανα ως φτωχός φοιτητής έχει παρέλθει, και αν εξαιρέσουμε τα κολέγια, η εικόνα και η αίσθηση που αποκομίζει κανείς από την πόλη δεν διαφέρει και πολύ από αυτή του κεντρικού Λονδίνου. Οι ομιχλώδεις, υπνωτισμένοι δρόμοι του Σαν Φρανσίσκο στους οποίους περιπλανιόμουν δεν διαφέρουν από αυτούς πολλών άλλων αμερικανικών πόλεων, ένα μείγμα αγχώδους ευμάρειας και πικρής απελπισίας. Ακόμα όμως και όταν το βλέπω σήμερα, το Σολάρις ζωντανεύει τις πόλεις στη μορφή που είχαν όταν τις γνώρισα. Όπως ο Κέλβιν, βυθίζομαι σ’ έναν κόσμο που υπάρχει μόνο όσο τον αισθάνομαι.
Λίγες εβδομάδες αφότου παρακολούθησα το φιλμ για πρώτη φορά, διάβασα το μυθιστόρημα στο οποίο βασίστηκε η ταινία –εκδόθηκε στα πολωνικά το 1961 και στα αγγλικά το 1970. Ορισμένα κεφάλαια του Σολάρις που έγραψε ο Στάνισλαβ Λεμ συνίστανται από συζητήσεις περί της «σολαρολογίας», ενός ερευνητικού προγράμματος που επιχειρούσε να κατανοήσει πώς θα μπορούσε να επιτευχθεί η επαφή με μια εξωγήινη νοημοσύνη. Ήταν ένα σχέδιο, μας λέει ο αφηγητής, που έμοιαζε σύμφωνα με τους επικριτές του να είναι «το αντίστοιχο της θρησκείας στη διαστημική εποχή: η πίστη μεταμφιεσμένη σε επιστήμη». Η προσπάθεια επικοινωνίας μ’ έναν εξωγήινο νου λειτουργεί ως υποκατάστατο της μυστικιστικής αναζήτησης του Θεού.
Σύμφωνα με μια άλλη ερμηνεία, που επίσης υποδεικνύεται στο βιβλίο, όσοι ισχυρίζονται ότι προσπαθούν να κατανοήσουν τον σκεπασμένο με νερό πλανήτη δεν προσπαθούν καθόλου να επικοινωνήσουν μ’ έναν εξωγήινο νου. Το μόνο «για το οποίο ψάχνουμε είναι ο Άνθρωπος. Δεν χρειαζόμαστε άλλους κόσμους. Καθρέφτες χρειαζόμαστε.» Η προσπάθεια να κατανοηθεί μια εξωγήινη νοημοσύνη γίνεται έτσι μια κριτική στον σολιψισμό, στην αδυναμία ή την απροθυμία του ανθρώπινου νου να βγει έξω απ’ τον εαυτό του. Για τον Λεμ, ίσως αυτό να είναι το νόημα του βιβλίου.
Το Σολάρις του Ταρκόφσκι είναι διαφορετικό. Είναι ένα ποτάμι απόκοσμων εικόνων, οι οποίες –καθώς τις βλέπουμε στην οθόνη– φαίνεται ν’ αναμειγνύονται με τις αναμνήσεις και τις επιθυμίες μας. Ωστόσο, αυτό που βλέπουμε δεν είναι προϊόν της συνείδησής μας. Αντιθέτως, το φιλμ απελευθερώνει μέρη του εαυτού μας που προηγουμένως αγνοούσαμε. Αδυνατούμε να εκφράσουμε πλήρως αυτό που μας λένε. Κατ’ εμέ, ωστόσο, οι επιφοιτήσεις που πυροδοτεί ο Ταρκόφσκι είναι αποκαλύψεις της ονειρώδους παροδικότητας του ανθρώπινου κόσμου.
Ζώντας στη Βρετανία κατά τη δεκαετία του ’70, αισθανόμουν περισσότερο εφήμερος απ’ ό,τι συνήθως. Υπήρχαν κοινωνικές συγκρούσεις, διακοπές ηλεκτρικού ρεύματος και η εβδομάδα των τριών ημερών. Εξαιτίας της πετρελαϊκής κρίσης του 1973, σχηματίζονταν ουρές έξω από τα καταστήματα για την προμήθεια των ειδών πρώτης ανάγκης. Τα βράδια, οι παμπ και τα εστιατόρια σέρβιραν τους πελάτες υπό το φως των κεριών. Γίνονταν περικοπές στη θέρμανση προκειμένου να εξοικονομηθεί ενέργεια. Η αποκομιδή των απορριμμάτων πραγματοποιούνταν μόνο σποραδικά και οι δρόμοι του Λονδίνου ήταν γεμάτοι σκουπίδια. Κάθε τόσο μπορούσες να δεις αρουραίους να τρέχουν στα πεζοδρόμια.
Εκείνη η περίοδος, όπως τη φέρνω στον νου μου, έδινε την εντύπωση ενός συλλογικού ονείρου που έσβηνε. Μια αίσθηση παροδικότητας πλανιόταν στον αέρα. Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης μιλούσαν συνεχώς για την κατάρρευση του καπιταλισμού, ενώ η πετρελαϊκή κρίση πυροδοτούσε φόβους για το τέλος της ίδιας της βιομηχανικής κοινωνίας. Ούτε το ένα ούτε το άλλο δεν μου φαίνονταν πιθανά, αλλά δεν εξεπλάγην όταν ο κόσμος της δεκαετίας του ’70 έφτασε στο τέλος του. Το 1979, όταν η Μάργκαρετ Θάτσερ ανήλθε στην εξουσία, ένα άλλο όνειρο ξεκινούσε.
Πολλοί κλονίστηκαν απ’ την ξαφνική εξαφάνιση του κόσμου που ήξεραν και τον οποίο –παρ’ όλη την ανώφελη φλυαρία περί επανάστασης που συνηθιζόταν εκείνη την περίοδο– απερίσκεπτα θεωρούσαν δεδομένο. Οι αιφνίδιες αλλαγές όμως είναι στη φύση των ονείρων, είτε πρόκειται για τα όνειρα των κοινωνιών είτε για τα όνειρα των ατόμων. Μεγάλες περίοδοι αδράνειας ξαφνικά διακόπτονται, κι ένα καινούργιο όνειρο γρήγορα εμφανίζεται.
Ενώ αγαπούσα τον ετοιμόρροπο κόσμο της δεκαετίας του ’70, δεν θρήνησα την απώλειά του. Ούτε προσδοκούσα το καινούργιο όνειρο να κρατήσει για πάντα. Τριάντα χρόνια αργότερα, στην οικονομική κρίση του 2008, άρχισε κι αυτό να σβήνει. Τώρα, εξαιτίας της πανδημίας, βρισκόμαστε ανάμεσα σε δύο όνειρα. Ευτυχώς, η πλήρης αφύπνιση είναι ένας εφιάλτης που δεν θα υποχρεωθούμε να υποστούμε. Με τη μία ή την άλλη μορφή, τα όνειρα θα συνεχιστούν.
Στο μυθιστόρημα του Λεμ, το τελευταίο μιμοειδές που συναντά ο Κέλβιν είναι ένα πλωτό νησί, το οποίο μοιάζει με μια πόλη ηλικίας δέκα αιώνων, ένα μπερδεμένο κουβάρι από σοκάκια που κατεβαίνουν μέχρι τα κύματα. Αφού αποβιβάζεται σε μια παραλία, διαπιστώνει ότι τα κύματα αντιδρούν στην παρουσία του, δημιουργώντας ένα λουλούδι που παίρνει το σχήμα των δαχτύλων του, και ύστερα πέφτει πίσω στο κύμα και βυθίζεται στο νερό. Ο ωκεανός φαίνεται πως παίζει μαζί του.
Στο τέλος του μυθιστορήματος ο ψυχολόγος δεν μπορεί ν’ αποφασίσει αν θα παραμείνει στον Σολάρις ή θα επιστρέψει στη γη. Αν παραμείνει, ίσως το άβαταρ της αγαπημένης του συζύγου επιστρέψει. Ή ίσως ο πλανήτης συνεχίσει να παίζει και να δημιουργεί μιμοειδή, αδιαφορώντας για τις αναμνήσεις και τις ελπίδες του.
Η ταινία του Ταρκόφσκι μού εντυπώθηκε μ’ έναν τρόπο που το βιβλίο του Λεμ –ένα απ’ τα σπουδαιότερα έργα επιστημονικής φαντασίας– δεν το κατόρθωσε. Οι τόποι στους οποίους την παρακολούθησα χάθηκαν, αλλά αυτό που αισθάνομαι δεν είναι λύπη. Αντιθέτως, είναι δέος για το απατηλό ανθρώπινο όνειρο, μέρος του οποίου είμαι κι εγώ.
⸙⸙⸙
[Το παρόν κείμενο αποτελεί μετάφραση του άρθρου: «Solaris», Bristol ideas, 8 Οκτωβρίου 2021. Πρώτη δημοσίευση της μετάφρασης στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα του τέταρτου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]