Διονύσιος Σολωμός, Άπαντα τα Ιταλικά, Μετάφραση και Επιλεγόμενα: Γιώργος Κεντρωτής (Δίγλωσση έκδοση), εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2021.
Σαν να εκτελείται παλιό μουσικό έργο
σήμερα με όργανα εποχής
(Γ.Κ.)
Με μότο τη φράση του Σολωμού Di poetica mente imitatrice, ο Γιώργος Κεντρωτής μπαίνει στα Επιλεγόμενα της τεράστιας μεταφραστικής του δουλειάς πάνω στα Ιταλικά του Σολωμού.
Πρόθεσή του είναι να δει τα Ιταλικά ως κείμενα ενός δίγλωσσου ποιητή αλλά και ενός ποιητή που μετέφρασε κείμενα και από άλλες γλώσσες, κάτι πολύ σημαντικό αφού ο Κεντρωτής θεωρεί αυτά τα έργα ευθεία αναφορά στο πρωτότυπο έργο του ποιητή και μάλιστα σε ό,τι θεωρείται ότι είναι «ξενική» επίδραση.
Δεν θα ασχοληθεί με την «ιταλικότητα» του Σολωμού διότι αυτό έχει γίνει από τον Ιάκωβο Πολυλά και από τον Louis Coutelle, επισημαίνει όμως ότι «το μετάφρασμα επιτελέστηκε κατά μίμηση του Σολωμού –και δη προγραμματικώς και ενσυνειδήτως». Στο κείμενο του Καθηγητή τα υπογραμμισμένα (από μένα) δίνονται αραιά, για έμφαση και προς αποφυγήν παρεξηγήσεως.
Υποστηρίζει ότι η μετάφραση είναι «μιμητική επανάληψη εν χρόνω», ότι δηλαδή ο μεταφραστής ιχνηλατεί τα βήματα του ποιητή για να τα «ξανακάνει και να τα μεταφέρει σε άλλο έδαφος».
Η μετάφραση είναι «ένα έτερον ταυτόν του πρωτοτύπου» (ένα και μοναδικό) και φέρει τη σφραγίδα του μεταφραστή. Και επικαλείται τον ίδιο τον Σολωμό σε ένα κείμενο για τη Λυρική Ποίηση από το οποίο επιλέγω μία φράση: «η λυρική ποίηση… μιμείται, μα κάνοντάς το φτιάχνει ακολούθως τολμηρότερη την εξωτερική μορφή του εκφερόμενου λόγου της».
Με τον στίχο Di poetica mente imitatrice, δηλαδή με τον ποιητικό νου, τον ποιητικό τρόπο, η μίμησή του θα έχει σολωμικές δροσίες και σολωμική ικμάδα. Με άλλα λόγια θα φροντίσει να τονίζεται (με μέτρο), «να σημαίνεται η «σολωμικότητα» αλλά να φαίνεται ότι είναι και «μίμημα» έργων πρωτοτύπων. Ο Σολωμός έγραψε στα ιταλικά, στα ελληνικά και τέλος πάλι στα ιταλικά, άρα στο νου του είχε πάντα και τις δύο γλώσσες. Δείγματα τούτων παραθέτει πολλά (για την περίσταση εδώ μόνο ένα) «Η Ελληνίδα μάνα» και ο στίχος «Μακρύς ο λάκκος π’ άνοιξε και κλει τον γίγαντά μου».
Η γλώσσα του «Ιταλού» Σολωμού έχει βιβλική στάμπα.
Η μεταφραστική ιδέα «υποτείνεται από την κατ’ εξοχήν σολωμική ιδέα …να επιτύχει να ποιήσει in modo misto genuino … είδος μιχτό αλλά νόμιμο», ήτοι: μείγμα συγχρονίας και διαχρονίας, δημοτικών και λόγιων τύπων, καθιερωμένου πανελληνίως γλωσσικού υλικού, ζακυνθισμών, κερκυραϊσμών, ιταλισμών (παρελθόν και γλωσσική αρχαιολογία), έμπεδων τύπων και νεολογισμών. Σε όλα αυτά προέχει το πρώτο σκέλος. Η μιχτότητα παράγει νέο γένος με χωνεμένα και αξεχώριστα μέρη. Και για να προλάβει τους κακόβουλους, τονίζει ότι Περί μιμήσεως είναι ο λόγος εδώ. Η μετάφραση μοιάζει Σαν να εκτελείται παλιό μουσικό έργο σήμερα με όργανα εποχής (μότο σ’ αυτό το κείμενο), για να ξαναζήσει ο αναγνώστης σήμερα το ξάφνιασμα του τότε. Τα μεταφράσματα έχουν «έντονη κουλτουραλική ιστορικότητα».
Στα μεταφράσματα ο αναγνώστης θα διακρίνει βαρναλισμούς και σικελιανισμούς οι οποίοι συνιστούν το «“αλατοπιπέρωμα”… καρύκευμα πολλαχώς δοκιμασμένο». Ο Γιώργος Κεντρωτής θα ολοκληρώσει τα Επιλεγόμενά του με την άποψη του Louis Coutelle από την οποία απομονώνω το ότι «ο Σολωμός οφείλει πολλά στους Ιταλούς συγγραφείς ως προς τις λεπτομέρειες του ύφους του … Δεν μπορούμε να είμαστε πάντα βέβαιοι πως βρίσκουμε σε κάθε περίπτωση την πηγή αυτής ή εκείνης της έκφρασης του Σολωμού, επειδή οι ποιητές επαναλαμβάνουν ο ένας τον άλλον. Κάποτε εν τούτοις δεν υπάρχει αμφιβολία πως πρόκειται για έμμεσα δάνεια… όταν ο Σολωμός επαναλαμβάνει στίχους του Δάντη ή του Πετράρχη …θα μας δοθεί ενίοτε η ευκαιρία να σημειώσουμε τη μεγάλη επιτυχία μιας έκφρασης που επαναλήφθηκε από πολλούς διαφορετικούς ποιητές».
Παραθέτω δείγματα, αποσπάσματα από μεταφράσματα:
Ο Παράδεισος
(Με ομοιοκαταληξίες προσυμφωνημένες)
Τον αιώνιον ήλιον είδα, και προσηλωμένα
απάνω του είχανε τα μάτια τους χορείες
αγγέλων που έγραφαν φωτόβρυτες πορείες
στους ουρανούς ν’ απαλοφιληθούνε…
………………………………………………….
Με ολάνοιχτα του λογισμού τα μάτια εγώ, έξω
εθώρουν κει τ’ αγγελικά γλυκαγκαλιάσματα
ποθώντας ρίμες εναρμόνιες να συλλέξω.
Απόσπασμα από το Εις τον Κόμητα Παύλον Μερκάτην
(σονέτο με ουρά)
Πρόκειται για σονέτο του οποίου η «ουρά» εκτείνεται σε 23 στροφές. Αντιγράφω την πρώτη στροφή του σονέτου και τις δύο τελευταίες απολήξεις της ουράς.
Λησμόνησα οχ τα χτες, που λες, κι ο διάτανος να πάρει-
Και τώρα που το σκέφτομαι παράξενο μου μοιάζει,
Αφού για δώρο ο λόγος πρόκειται, αν δεν σε πειράζει,
Απ’ τον ταμπάκο μου μια στάλα αν σου ’στελνα για χάρη.
………………………………………
«Μπα, μπα! Α; πάνε στο καλό!
Τι’ν’ τούτα, Νιόνιο, οπού θωρώ;…τσι κλάψες να τσακίζεις;
Καλέ, τι’ν’ τούτα, Νιόνιο μου;… σα νήπιο παιδιαρίζεις…
Τα γέλια κάλλιο να τσακίζεις!…
Άντε, όξω απ’ το κρεβάτι, μη σε πιάκω στο κλοτσιό!
Άντε, όξω! Πες τους να μας φέρουνε το κολατσιό!»
Από τα πεζά του επιλέγω μερικές «Σκέψεις Επί της Μπαλάδας του Σχίλλερ, ο Κόμης του Αψβούργου»
«Στα λόγια που λέει στον Αυτοκράτορα αποκαλύπτεται ο σεβασμός του-όπως επίσης και του Αυτοκράτορα στον ποιητή, στο πρόσωπο του οποίου τιμάται η έμπνευση – και η ανεξαρτησία του τραγουδιού από οποιοδήποτε ανθρώπινο μεγαλείο –σαν κι εκειό που αναβλύζει από πηγή υπερφυσική [….] Θεϊκή είναι η δύναμη αυτού του καλλιτέχνη, του Σχίλλερ, να παρουσιάζει πρώτα όλη τη μεγαλοπρέπεια του επίγειου μεγαλείου, κι έπειτα να μας παίρνει,… να μας απάγει σιγά-σιγά το βλέμμα από εκεί και να του ανοίγει μια φωτεινή πύλη στο μυχό και στο μεγαλείο της ψυχής- στον Αυτοκράτορα….»
Από το «Εγκώμιο στον Ούγο Φόσκολο»
Σύντομο το ταξίδι, κοπιαστικές οι στράτες, αβέβαιο το τέλος του βίου, αγαπητοί συνοδοιπόροι […] «Απεβίωσεν ο Ούγος Φόσκολος» […] η φήμη θα βροντήσει και θ’ αντιλαλήσει σε κάθε τόπο που χαίρεται τον πολιτισμό, ενώ όλες οι ακαδημίες της Ιταλίας θ’ ανοίξουν διάπλατα τις πύλες τους για να τον υμνήσουν και για να τον κλάψουν, την ώρα οπού το άνθος της ευρωπαϊκής σοφίας θα θρηνεί την αιώνια κοίμηση ενός ανθρώπου που άφησε πίσω του ίχνη ανεξίτηλα εις τον αιώνα […]. Ήταν ωραίο να βλέπεις μια αίθουσα … και να κάθονται όλοι σιωπηλοί … Ήταν ωραίο να βλέπεις του τηβεννοφορούντες σοφούς, που κανονικά ήτανε πατέρες του στα χρόνια, να στέκονται και ν’ ακούνε προσεκτικά τον ομιλητή μαζί με δύο χιλιάδες φοιτητές. Ακόμη πιο ωραίο, όμως, ήταν ν’ ακούς ύστερα … τις επευφημίες και τα χειροκροτήματα που ξεχύνονταν στους δρόμους σε νέο θέατρο ζητωκραυγώνˑ ο Ούγος κλαίγοντας από τρυφερή συγκίνηση … ο Ούγος έχει το πρόσωπό του μουσκεμένο απ’ της χαράς τα δάκρυα… είναι κι ελόγου του ικανός για την υψηλή λογοτεχνία».
Και το εγκώμιο τελειώνει με την προτροπή προς τον νεκρό Φόσκολο να παρακαλέσει τον Θεό:
«σίμωσε στο θρόνο του Παντοδύναμου, πέσε με τα χείλη σου και φίλησε των ποδιών του το υποπόδιον, και αν νόμος του παραδείσου δεν σου απαγορεύει να κλάψεις, παρακάλεσέ τον με δάκρυα στα μάτια και με φωνές να στείλει στη γειτονική πατρίδα μας την Ελευθερία».
Έτσι, ο Γιώργος Κεντρωτής, με λόγο επιστημονικό, καθοδηγητικό και επεξηγηματικό, χαρίεντα, όπου η περίσταση το επιτρέπει και σεμνό και σοβαρό, όπου το επιβάλλει πλούτισε τις γνώσεις και το πνεύμα μας με τα μεταφράσματά του των Ιταλικών του Σολωμού, μας ενημέρωσε, μας συγκίνησε και επικοινώνησε μαζί μας, μοιράζοντας τα πνευματικά του αγαθά.
Να σχολιάσουμε την επιμελημένη έκδοση των εκδ. Gutenberg, το χαρακτικό του Σπύρου Βασιλείου στο εξώφυλλο και το οικόσημο της οικογένειας στον κολοφώνα. Όλα συμβάλλουν στην απόλαυση.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Ζωγραφική: Vincent van Gogh. Δείτε τα περιεχόμενα του δεύτερου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
